Қандай болалар қўрқувлари одатийдир?
– 1 ёшгача бўлган болалар онасининг узоқ вақт йўқлиги ва ташқи «қўзғатувчилар»дан – масалан, баланд товушлар ёки жуда ёрқин ёруғликдан қўрқишади. 1-2 ёшдаги болаларда қизиқиш билан бирга номаълум нарсалардан қўрқиш пайдо бўлади – бу ҳайвон, янги инсон ёки ғалати буюм бўлиши мумкин. 2-3 ёшда эса бола баландлик, чуқурлик ёки ноаниқ ҳудудлардан (масалан, узоқ ўрмон ёки денгиз) қўрқишни бошлайди. Шунингдек, бу вақтда қоронғулик, оғриқ (масалан, уколлар), жазолардан қўрқиш ва ёлғиз қолишдан қўрқиш кучаяди.
3-4 ёшда болаларнинг ривожланаётган тасаввурлари уларга ҳар хил «монстрлар»ни ҳаётга олиб келиш имкониятини беради, улар тунда тўшакнинг остида пинҳонда бўлиб, уларни оёқдан тортиши мумкин. Оилавий низолар ёки ҳаётдаги қийинчиликлар ҳам бу «монстрлар» ёки катта-қизил жонзотларга айланиши мумкин, улар қоронғуда ёки тушларда пайдо бўлади.
– 6 ёшдан бошлаб болаларда ота-онасининг ўлимидан қўрқиш пайдо бўлади. Шунингдек, чақмоқ ёки қаттиқ бўрон вақтида бола ўзини хавфсизлик инстинкти сабабли оиласи ёнида бўлишини истайди.
Кейинчалик болалар уйсираш, ёмон руҳлар ва ёмон аломатлар ҳақида ишона бошлашади. Ўсмирларнинг қўрқувлари ҳақида алоҳида суҳбатлашиш керак, ҳозир эса кичик болалар ва ўрта мактаб ёшидаги болаларнинг қўрқувлари ҳақида гапирамиз. Кўпинча болалар қўрқувлари вақтинчалик бўлади. Албатта, ота-оналар болаларининг қўрқувларини тушуниб, уларга тўғри муносабатда бўлсалар.
Болангизга қўрқувларини енгишга қандай ёрдам бериш мумкин?
– Биринчидан, болаларни қўрқитиш ёмон иш, на милиционер билан, на бўри ёки «бобой» билан қўрқитиш мумкин эмас. Ҳақиқий хавф-хатарлар ҳақида гапириш керак, аммо болани махсус қўрқитиш – бу тўғри эмас. Бу тарбия усули нотўғри ва болада ортиқча ташвиш, асабийлик ва ҳатто ўз ижодий қобилиятларини ифодалашдан қўрқишга олиб келиши мумкин.
– Иккинчидан, агар бола нимадандир қўрқса, уни уят қилиш ёки ҳақоратлаш керак эмас. Агар боланинг қўрқувига кулсак, у ўз қўрқувини яширишга ҳаракат қилади, аммо бу қўрқув йўқолмайди, балки янада кучаяди. Бола ўзини ёлғиз ҳис қилади, ва ҳимоя механизми ишлай бошлайди – масалан, бармоғини сўради ёки асабий кийимларини торта бошлайди. Бу ҳолатда невроз пайдо бўлиши мумкин.
– Учинчидан, болани янги, номаълум муҳитда ёлғиз қолдирманг. Янги ва номаълум нарсалар билан бола ота-онаси ёки ишончли катталар билан танишиши керак.
Қўрқувлардан бутунлай ҳимоя қилиш мумкин эмас – бу инсон табиати. Аммо болалар қўрқувларига бўлган муносабатни ўзгартириш мумкин ва керак. Ота-оналардан талаб қилинадиган нарса унчалик кўп эмас – сабр ва меҳр. Боланинг қўрқувларини ўйин орқали енгиш мумкин. Ойинда бола ўзи «Бобой» ёки бошқа бир монстр бўлиб, ота-онасини қўрқитиши мумкин ва уларнинг қўрқувларини кулгига олиб енгади.
Агар боланинг қўрқувлари тушунарсиз бўлиб, ўта ғайритабиий ва боланинг барча фикрларини эгаллаб олган бўлса, болалар психологи ёки психиатрига мурожаат қилиш лозим.
Мақолада болаларнинг типик қўрқувлари ва уларга ота-оналар қандай тўғри муносабатда бўлиши кераклиги муҳокама қилинади.
– 1 ёшгача бўлган болалар онасининг узоқ вақт йўқлиги ва ташқи «қўзғатувчилар»дан – масалан, баланд товушлар ёки жуда ёрқин ёруғликдан қўрқишади. 1-2 ёшдаги болаларда қизиқиш билан бирга номаълум нарсалардан қўрқиш пайдо бўлади – бу ҳайвон, янги инсон ёки ғалати буюм бўлиши мумкин. 2-3 ёшда эса бола баландлик, чуқурлик ёки ноаниқ ҳудудлардан (масалан, узоқ ўрмон ёки денгиз) қўрқишни бошлайди. Шунингдек, бу вақтда қоронғулик, оғриқ (масалан, уколлар), жазолардан қўрқиш ва ёлғиз қолишдан қўрқиш кучаяди.
3-4 ёшда болаларнинг ривожланаётган тасаввурлари уларга ҳар хил «монстрлар»ни ҳаётга олиб келиш имкониятини беради, улар тунда тўшакнинг остида пинҳонда бўлиб, уларни оёқдан тортиши мумкин. Оилавий низолар ёки ҳаётдаги қийинчиликлар ҳам бу «монстрлар» ёки катта-қизил жонзотларга айланиши мумкин, улар қоронғуда ёки тушларда пайдо бўлади.
– 6 ёшдан бошлаб болаларда ота-онасининг ўлимидан қўрқиш пайдо бўлади. Шунингдек, чақмоқ ёки қаттиқ бўрон вақтида бола ўзини хавфсизлик инстинкти сабабли оиласи ёнида бўлишини истайди.
Кейинчалик болалар уйсираш, ёмон руҳлар ва ёмон аломатлар ҳақида ишона бошлашади. Ўсмирларнинг қўрқувлари ҳақида алоҳида суҳбатлашиш керак, ҳозир эса кичик болалар ва ўрта мактаб ёшидаги болаларнинг қўрқувлари ҳақида гапирамиз. Кўпинча болалар қўрқувлари вақтинчалик бўлади. Албатта, ота-оналар болаларининг қўрқувларини тушуниб, уларга тўғри муносабатда бўлсалар.
Болангизга қўрқувларини енгишга қандай ёрдам бериш мумкин?
– Биринчидан, болаларни қўрқитиш ёмон иш, на милиционер билан, на бўри ёки «бобой» билан қўрқитиш мумкин эмас. Ҳақиқий хавф-хатарлар ҳақида гапириш керак, аммо болани махсус қўрқитиш – бу тўғри эмас. Бу тарбия усули нотўғри ва болада ортиқча ташвиш, асабийлик ва ҳатто ўз ижодий қобилиятларини ифодалашдан қўрқишга олиб келиши мумкин.
– Иккинчидан, агар бола нимадандир қўрқса, уни уят қилиш ёки ҳақоратлаш керак эмас. Агар боланинг қўрқувига кулсак, у ўз қўрқувини яширишга ҳаракат қилади, аммо бу қўрқув йўқолмайди, балки янада кучаяди. Бола ўзини ёлғиз ҳис қилади, ва ҳимоя механизми ишлай бошлайди – масалан, бармоғини сўради ёки асабий кийимларини торта бошлайди. Бу ҳолатда невроз пайдо бўлиши мумкин.
– Учинчидан, болани янги, номаълум муҳитда ёлғиз қолдирманг. Янги ва номаълум нарсалар билан бола ота-онаси ёки ишончли катталар билан танишиши керак.
Қўрқувлардан бутунлай ҳимоя қилиш мумкин эмас – бу инсон табиати. Аммо болалар қўрқувларига бўлган муносабатни ўзгартириш мумкин ва керак. Ота-оналардан талаб қилинадиган нарса унчалик кўп эмас – сабр ва меҳр. Боланинг қўрқувларини ўйин орқали енгиш мумкин. Ойинда бола ўзи «Бобой» ёки бошқа бир монстр бўлиб, ота-онасини қўрқитиши мумкин ва уларнинг қўрқувларини кулгига олиб енгади.
Агар боланинг қўрқувлари тушунарсиз бўлиб, ўта ғайритабиий ва боланинг барча фикрларини эгаллаб олган бўлса, болалар психологи ёки психиатрига мурожаат қилиш лозим.
Мақолада болаларнинг типик қўрқувлари ва уларга ота-оналар қандай тўғри муносабатда бўлиши кераклиги муҳокама қилинади.