Депрессия — бу мураккаб ва кўп қиррали ҳолат бўлиб, унинг келиб чиқишини тушунтирувчи кўплаб психологик концепциялар мавжуд. Келинг, уларнинг асосийларини кўриб чиқамиз:
1. Психоаналитик назария
Психоаналитик концепция, Зигмунд Фрейднинг ишлари асосида, депрессия ички зиддиятлар — яъни истаклар ва ижтимоий нормалар ўртасидаги қарама-қаршиликлар туфайли келиб чиқишини таъкидлайди. Фрейд фикрича, босилган ҳис-туйғулар ва травматик воқеалар айб ва ожизлик ҳиссига олиб келади, бу эса ўз навбатида депрессив ҳолатларни келтириб чиқаради. Ушбу назарияда онг остидаги ҳис-туйғуларни аниқлаш муҳим ўрин тутади.
2. Когнитив назария
Аарон Бек томонидан ишлаб чиқилган когнитив назария депрессия негатив автоматик фикрлар ва ҳиссий бузилишлар туфайли пайдо бўлишини таклиф этади. Депрессияга чалинган одамлар дунёни песимизм призмасидан кўришади, салбий воқеаларни бўрттиради ва ижобий ҳодисаларни эътиборсиз қолдирадилар. Ушбу терапия йўналиши негатив фикрлаш одатларини ўзгартиришга қаратилган.
3. Бихевиорал назария
Бихевиорал назарияга кўра, депрессия инсон ҳаётидаги ижобий рағбатлантиришнинг етишмаслиги натижасида пайдо бўлиши мумкин. Доимий муваффақиятсизликлар ёки ҳаётдан завқланишни йўқотган одамлар ижтимоий алоқалардан ва фаолиятлардан четланиб, ҳолатларини янада оғирлаштирадилар. Бундай ҳолда, даволаш фаолиятни ошириш ва ҳаётга қайта қизиқиш уйғотишга қаратилган.
4. Гуманистик назария
Карл Рожерс ва Абрахам Маслоу томонидан тақдим этилган гуманистик назария депрессия пайдо бўлишига инсон ким бўлишни хоҳлаган ва аслида ким эканлиги ўртасидаги келишмовчилик сабаб бўлишини таъкидлайди. Бу ўзини ифодалаш ва ўзини амалга ошириш эҳтиёжларининг қондирилмаслиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ушбу терапия мижознинг ўз ҳис-туйғуларини ўрганиши учун хавфсиз муҳит яратишга қаратилган.
5. Ижтимоий-когнитив назария
Альберт Бандура томонидан таклиф этилган ижтимоий-когнитив назария депрессиянинг шаклланишида ижтимоий омиллар ва шахсий тажриба таъсирини таъкидлайди. Инсоннинг ўз имкониятлари ва натижалари ҳақидаги кутувлари унинг ҳиссий ҳолатига таъсир қилиши мумкин. Ҳаётдаги салбий воқеалар, масалан, йўқотиш ёки ажралиш, ўз-ўзига ишончни камайтириб, депрессив аломатларга олиб келиши мумкин.
6. Биопсихосоциал модел
Ушбу модел депрессияни биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг ўзаро таъсири натижаси деб билади. Генетик мойиллик, нейрохимиявий ўзгаришлар, шахсий хусусиятлар ва ҳаётий ҳолатлар — буларнинг барчаси депрессиянинг пайдо бўлиши ва кечишига таъсир қилиши мумкин. Бу комплекс назария касалликни даволаш ва олдини олишда кўп йўналишли ёндашувнинг аҳамиятини таъкидлайди.
Хулоса
Ушбу концепсияларнинг ҳар бири депрессиянинг келиб чиқиш сабабларини ўзига хос тарзда изоҳлаб беради ва терапияда турли ёндашувлар учун қўлланилиши мумкин. Ушбу назарияларни тушуниш депрессив ҳолатларнинг мураккаблигини яхшироқ англашга ва уларни енгиб ўтиш учун самарали стратегиялар ишлаб чиқишга ёрдам беради. Ҳар бир инсон ўзига хос ва даволаш ёндашуви унинг шахсий ҳолати ва эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда индивидуал тарзда бўлиши керак.
1. Психоаналитик назария
Психоаналитик концепция, Зигмунд Фрейднинг ишлари асосида, депрессия ички зиддиятлар — яъни истаклар ва ижтимоий нормалар ўртасидаги қарама-қаршиликлар туфайли келиб чиқишини таъкидлайди. Фрейд фикрича, босилган ҳис-туйғулар ва травматик воқеалар айб ва ожизлик ҳиссига олиб келади, бу эса ўз навбатида депрессив ҳолатларни келтириб чиқаради. Ушбу назарияда онг остидаги ҳис-туйғуларни аниқлаш муҳим ўрин тутади.
2. Когнитив назария
Аарон Бек томонидан ишлаб чиқилган когнитив назария депрессия негатив автоматик фикрлар ва ҳиссий бузилишлар туфайли пайдо бўлишини таклиф этади. Депрессияга чалинган одамлар дунёни песимизм призмасидан кўришади, салбий воқеаларни бўрттиради ва ижобий ҳодисаларни эътиборсиз қолдирадилар. Ушбу терапия йўналиши негатив фикрлаш одатларини ўзгартиришга қаратилган.
3. Бихевиорал назария
Бихевиорал назарияга кўра, депрессия инсон ҳаётидаги ижобий рағбатлантиришнинг етишмаслиги натижасида пайдо бўлиши мумкин. Доимий муваффақиятсизликлар ёки ҳаётдан завқланишни йўқотган одамлар ижтимоий алоқалардан ва фаолиятлардан четланиб, ҳолатларини янада оғирлаштирадилар. Бундай ҳолда, даволаш фаолиятни ошириш ва ҳаётга қайта қизиқиш уйғотишга қаратилган.
4. Гуманистик назария
Карл Рожерс ва Абрахам Маслоу томонидан тақдим этилган гуманистик назария депрессия пайдо бўлишига инсон ким бўлишни хоҳлаган ва аслида ким эканлиги ўртасидаги келишмовчилик сабаб бўлишини таъкидлайди. Бу ўзини ифодалаш ва ўзини амалга ошириш эҳтиёжларининг қондирилмаслиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ушбу терапия мижознинг ўз ҳис-туйғуларини ўрганиши учун хавфсиз муҳит яратишга қаратилган.
5. Ижтимоий-когнитив назария
Альберт Бандура томонидан таклиф этилган ижтимоий-когнитив назария депрессиянинг шаклланишида ижтимоий омиллар ва шахсий тажриба таъсирини таъкидлайди. Инсоннинг ўз имкониятлари ва натижалари ҳақидаги кутувлари унинг ҳиссий ҳолатига таъсир қилиши мумкин. Ҳаётдаги салбий воқеалар, масалан, йўқотиш ёки ажралиш, ўз-ўзига ишончни камайтириб, депрессив аломатларга олиб келиши мумкин.
6. Биопсихосоциал модел
Ушбу модел депрессияни биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг ўзаро таъсири натижаси деб билади. Генетик мойиллик, нейрохимиявий ўзгаришлар, шахсий хусусиятлар ва ҳаётий ҳолатлар — буларнинг барчаси депрессиянинг пайдо бўлиши ва кечишига таъсир қилиши мумкин. Бу комплекс назария касалликни даволаш ва олдини олишда кўп йўналишли ёндашувнинг аҳамиятини таъкидлайди.
Хулоса
Ушбу концепсияларнинг ҳар бири депрессиянинг келиб чиқиш сабабларини ўзига хос тарзда изоҳлаб беради ва терапияда турли ёндашувлар учун қўлланилиши мумкин. Ушбу назарияларни тушуниш депрессив ҳолатларнинг мураккаблигини яхшироқ англашга ва уларни енгиб ўтиш учун самарали стратегиялар ишлаб чиқишга ёрдам беради. Ҳар бир инсон ўзига хос ва даволаш ёндашуви унинг шахсий ҳолати ва эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда индивидуал тарзда бўлиши керак.