Депрессия — бу кайфият бузилиши, яъни асосан ҳиссий соҳага боғлиқ руҳий бузилишлар мажмуаси ҳисобланади. Бу бузилиш турли ҳиссий бузилишлар билан характерланади, бунда одамлар ҳасрат, ташвиш, айб ҳиссини тажриба қиладилар, ангедония — яъни завқ олиш қобилиятини йўқотиш, ёки апатия — бу ҳолатда одам на салбий, на ижобий ҳиссиётларни бошдан кечирмайди. Шунингдек, депрессия фикрлаш соҳасидаги маълум бузилишлар билан ҳам характерланади. Масалан, депрессиядаги одамларга диққатни жамлаш, мақсадли руҳий фаолиятни бажариш қийин бўлади. Депрессив ҳолатда одамлар қарор қабул қилишда қийналадилар. Уларда ўзлари ҳақида, атрофдаги дунё ҳақида, одамлар ҳақида қора фикрлар мавжуд.
Депрессиянинг бундай физиологик кўринишлари ҳам бор: уйқу бузилишлари, ичак фаолияти, жинсий эҳтиёжлар бузилиши. Депрессиядаги беморларда умумий энергетик тонус бузилади, улар чарчоқни ҳис қиладилар. Соматизацияланган депрессияда одам танада нохуш ҳиссиётларни бошдан кечиради. Бундай одамга қараб, унинг ҳаракатларида пассивлик, одамлар билан алоқадан қочиш, кўнгилочар машғулотлардан воз кечишни кузатиш мумкин. Депрессия кўпинча спиртли ичимликлар ёки бошқа психоактив моддаларни кайфиятни яхшилаш мақсадида ошириб истеъмол қилиш билан бирга келади.
Депрессияни Тадқиқ Қилиш
Меланхолиянинг кўринишлари ҳали қадим замонларда тавсифланган. Гиппократ "мания" ва "депрессия" атамаларини киритган. XIX аср охирида немис психиатри Эмиль Крепелин, Крепелин мактабининг асосчиси, илк бор маниакал-депрессив психозни тасвирлаган. Кейинчалик униполяр ва биполяр депрессив бузилишлар шакллари фарқлана бошланди. Ҳозирги тушунчаларда маниакал-депрессив психоз биполяр бузилиш деб аталади. Шунингдек, психик касалликдан азият чекмайдиган одамлар, аммо депрессияга мойил бўлган руҳий муаммоларга эга бўлиши мумкин бўлган невротик депрессия ҳақида гапириш мумкин. Маниакал-депрессив психоз узоқ вақт олдин тасвирланган, ва ҳозир бу тушунча эскирган ҳисобланади. Замонавий дунёда "депрессив эпизод" диагнози кўпроқ тарқалган, у турлича оғирлик даражаларига эга бўлиши мумкин.
Депрессия Сабаблари
Замонавий тушунчаларга кўра, депрессия сабаблари биопсихосоциал моделлар доирасида тавсифланади. Депрессия сабаблари ҳеч қачон аниқ эмас. Депрессиянинг биологик омиллари генетик тадқиқотлар билан тасдиқланган, бироқ генетик омилларнинг умумий ҳиссаси паст. Нейрокимёвий тадқиқотлар кўрсатишича, депрессияга мойил одамларда нейромедиаторлар алмашинуви бузилишлари мавжуд, бу нерв ҳужайралари ўртасидаги ўзаро таъсирга ва электрик импульсларининг ўтишига ҳисса қўшади.
Депрессиянинг психологик сабаблари икки асосий йўналишда умумлаштирилиши мумкин. Аввало, бу ўзини қадрлаш ва ўзгаларни ҳурмат қилиш билан боғлиқ бузилишлар — интроектив депрессия вариантлари, унда одам ўз "Мен"ини севимли ва ҳурматга лойиқ эмас деб ҳисоблайди. Шу муносабат билан турли компенсатор хатти-ҳаракатлар шаклланади. Масалан, бу перфекционизм каби шахсий хусусиятда ифодаланиши мумкин. Бундай вазиятда одам ўзини фақат мукаммал бўлганида, бошқа одамлар уни мукаммал деб баҳолаганда ва унинг фаолияти нуқсонсиз бўлганда қабул қила олади. Агар одамнинг ҳаёти ва фаолияти ўзига нисбатан яхши муносабатни тасдиқлашга қаратилган бўлса, депрессия чарчоғи юзага келади. Яъни, агар бутун фаолият натижаларга эришишга қаратилган бўлса, одам ижобий ҳиссиётларни: қувонч, завқ, қизиқишни ҳис қилиш орқали шаклланадиган руҳий энергияни йўқотади. Бундай депрессия механизмлари кўпинча эркакларга хос.
Депрессиянинг психологик сабабларини тушунишнинг бошқа йўналиши — бу яқин муносабатлардаги муаммолар. Агар одам бошқа одамга ўзини тирик ҳис қилиш ва ҳақиқатга мослашиш учун муҳтож бўлса, у бошқа одам билан бирлашиб, дистанцияни имкон қадар қисқартиришга мойил. Бундай ҳолларда одам ўзини бошқа одам орқали бошдан кечиради. Бундай муносабатларга боғлиқлик депрессияга олиб келиши мумкин. Бундай муносабатларда шерик кўпинча бўғилиш ҳиссини туяди. Уларга етарлича жой қолдирилмайди, уларга жуда яқин бўлинади. Бундай муносабатлар кўпинча бузилади, ва бу бирлашишга муҳтож одам буни ўзини йўқотиш деб қабул қилади. Буни одамлар шундай тавсифлайдилар: «Гўёки мен йўқман, агар бошқа одам мени ташлаб кетган бўлса». Бундай боғлиқлик кўпинча депрессияга олиб келади, чунки одамда автоном яшашга имкон берадиган эго кучи йўқ.
Шунингдек, депрессиянинг ижтимоий механизмлари ҳам бор. Муайян маданий таъсир бор, бу таъсир маълум маданиятдаги депрессия ифодаланишига таъсир кўрсатади. Шимолий маданиятларда депрессия касаллиги жанубий ва шарқийларга қараганда юқори. Бу ерда муваффақият, ақллилик, фаровонлик маданияти биринчи ўринга чиқади, бу маданият ОАВ ва ота-оналар тарбияси орқали сингдирилади. Вояга етганда одамлар интроеция қиладилар, яъни ўз дунёқарашларига чуқурроқ қабул қиладилар, уларнинг фикрича, уларда маълум бир ютуқлар рўйхати бўлиши керак, шунда улар яхши бўлади. Ижтимоий солиштириш механизмлари фаоллашади, ва одам бошқа одамлар билан ўзини солиштирганда, солиштириш унинг фойдасига бўлмаганда, бу депрессияга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, одамлар ўзларининг таналарига нисбатан эришишларга кўп эътибор беришади: тана қандай бўлиши керак, у ижтимоий қабул қилиниши учун нима қилиш керак.
Депрессиянинг Кўринишлари
Ҳасрат физик тарзда сезилиши мумкин, баъзи тана қисмларида сиқилиш ҳолатида. Одамлар кўпинча кўкрак қафасида сиқилиш ҳақида гапиришади. Витал ҳасрат тушунчаси бор, одам нимадир ёмон эканлигини ҳис қилади, лекин аниқ нима эканлигини тушунмайди. У йўқотишни ҳис қилмайди, яқин одам билан ажралишдан азият чекмайди, лекин ҳаётий ҳасратни бошдан кечиради. Бундай аломатга эга беморлар кўпинча ўзларини ёмон ҳис қилишларидан, кайфиятларининг пасайганидан шикоят қилишади.
Ташвиш — бу ички зўриқиш, нимадир салбий нарсанинг кутилиши ҳисси. Ташвиш тез-тез депрессияга ҳамроҳ бўлади, лекин у мустақил равишда ҳам намоён бўлиши мумкин. Депрессияда ташвиш ҳасрат ва пасайган кайфиятга қўшимча равишда пайдо бўлиши мумкин.
Айб ҳисси ва умуман ўзини айблашга мойиллик паст ўзини қадрлашга эга одамларга хос. Бу ерда паст ўзини қадрлаш ва депрессия ўртасидаги боғлиқлик кўринади. Айб ҳисси, одатда, шахсийлаштириш билан боғлиқ, яъни фикрлаш хатоси билан, бунда одам ёмон воқеаларни ўз ҳисобига қабул қилади, яхши воқеаларни эса ташқи сабаблар оқибати деб ҳисоблайди.
FAQ: Депрессия: Сабаблари ва Белгилари
Ангедония — бу одам аввал уни қувонтирган нарсалардан завқ олишга қодир эмаслик ҳолати. Масалан, депрессиядаги бемор балиқ овига бориш учун ярим ҳаётини берган бўларди, энди эса ҳатто бунга ўйлашни ҳам истамайди. Бу ангедониянинг оқибати, аввал уни ларзага келтирган нарсалардан узоқлашишдир.
Апатия одамлар кўпинча ўз пассивлиги орқали бошдан кечирадилар. Апатия — депрессиянинг энг оғир кўриниши, чунки бу ҳолатни психологик усуллар билан даволаш қийин. Апатия ҳолатида одамни ҳеч нарса эмоционал жиҳатдан безовта қилмайди, на ёмон, на яхши маънода. Апатия ҳолатида одам тўшакда ётишни истайди, унда ҳиссиётлар йўқ, уни ҳеч нарса рағбатлантирмайди, мотивациялар йўқ. Шу билан бирга, одамда борлиқ бор. Масалан, у ўзига айтадики, турмоғим керак, нонушта тайёрламоғим керак, болаларни боқишим керак, аммо бу мажбурият сифатида қабул қилинади, мақсад ёки истак сифатида эмас. Одамлар кўпинча уларда апатия борлигини тушунадилар, агар улар ҳеч нарса истамасалар, фақат тўшакда ётишни хоҳласалар.
Уйқу ва Иштаҳа. Ҳиссиётлар — бу катта физиологик, соматик компонентга эга бўлган психологик ҳодисалар. Уларда переживание даражасида когнитив компонент мавжуд: ниманидир ҳис қилишдан олдин биз содир бўлаётган воқеани талқин қиламиз. Ҳиссий ҳолат номақбул бўлганида, ички органларни бошқарадиган автоном нерв тизими вазифалари бузилади. Одам турли физиологик белгиларни бошдан кечиради: иштаҳа бузилиши, уйқу бузилиши. Ички зўриқишлар уйқуни юзаки қилиши ёки уйқуга киришга тўсқинлик қилиши мумкин.
Хатти-ҳаракатлар. Хатти-ҳаракатлар даражасида депрессия пассивликда, одамлар билан алоқани четлаб ўтишда, кўнгилочар машғулотлардан воз кечишда, аста-секинлик билан алкоголизация ёки психоактив моддаларни суиистеъмол қилишда намоён бўлади.
Бундан ташқари, ҳиссиётлар фикрлашга таъсир кўрсатади. Бошқа томондан, фикрлаш ҳам ҳиссиётларга таъсир кўрсатади. Баъзи одамларда депрессия шахсидан мустақил бўлган биохимиявий механизмлар билан ривожланади. Масалан, одам болалигидан биладики, унинг тонгда кайфияти ёмон, кейин кайфияти яхшиланади. Одам оғир ҳиссий ҳолатни ҳис қилганида, унинг бу ҳолатни когнитив тарзда асослашга беихтиёр эҳтиёжи пайдо бўлади. Одам ёмон нарсалар ҳақида ўйлашга мажбур бўлади. Фикрлаш ҳам ҳиссиётларга таъсир кўрсатиши мумкин. Депрессиянинг когнитив терапияси механизмлари шунга асосланганки, психотерапевт ёрдамида одам депрессив фикрлашга хос бўлган ушбу фикрлаш хатоларини ишлаб чиқади. У когнитив даражада ушбу хатоларни таний бошлайди.
Депрессиянинг Шакллари
Депрессиянинг бир шакли — бу биполяр бузилиш. У кайфият бузилиши сифатида намоён бўлади, у фазавий оқимга эга. Фазалар — бу ҳафталар ёки ойлар давом этадиган вақт оралиқларидир. Биполяр бузилишда мания фазаси депрессия фазасига алмашади. Манияга ижобий кайфият хос. Бу ҳолатда одам режаларга тўла, кам ухлайди, тўсиқларни таҳлил қилмайди, ўйламасдан ҳаракатларни амалга оширади.
Биполяр бузилишда генетик улушнинг муҳим коэффициентлари кузатилади. Невротик депрессияда генетик улуш паст, ва психосоциаль омиллар муҳим рол ўйнайди. Бундай бузилишда мания фазаси, фикрлаш ва ҳақиқатни синовдан ўтказиш бузилишлари, ваҳима ёки галлюцинациялар бўлмайди. Невротик депрессияни даволаш асосан психотерапевтик процедураларга боғлиқ.
Депрессиянинг яна бир шакли — униполяр депрессия, яъни депрессив эпизод. У учта оғирлик даражасига эга бўлиши мумкин: енгил, ўрта ва оғир. Бу ҳолат камида икки ҳафта давом этади. Агар депрессив эпизод такрорланса, диагноз депрессив эпизоддан қайта пайдо бўладиган депрессив бузилишга, яъни даврий пайдо бўладиган депрессияга ўзгаради. Одам ҳаётида бир марта депрессияни бошдан кечириши мумкин, ёки йилига икки марта азият чекиши мумкин.
Шунингдек, кайфият бузилишларининг циклотимия ва дистимия каби шакллари ҳам бор. Бу кўпроқ шахснинг характер хусусиятлари, касаллик эмас. Дистимия — одамнинг мрачный кайфиятда бўлиш хусусияти, дунёга пессимистик қарашга эга бўлиши, лекин шунга қарамай бутун умрини функционал ҳолатда ўтказиши, ҳатто бир марта ҳам психиатрларга мурожаат қилмаслиги. Дистимикларда депрессив белгиларнинг интенсивлиги паст, лекин йиллар давомида давом этади.
Циклотимия — бу дистимия билан фазалар мавжудлигида, унда дистимик фаза яхши кайфият фазасига алмашинади ва ҳоказо. Биполяр бузилишдан фарқи шундаки, бу одамнинг дунёқараши ва шахсиятига боғлиқ хусусият. Циклотимик ёки дистимик шахс характери ҳақида гапириш мумкин. Бундай депрессия бутун ҳаёт давом этади, агар одам бунинг устида ишламаса. Ва бу унинг фаолиятига жиддий чекловлар қўймайди. Лекин ҳақиқий клиник депрессия бўлганда, одам фаолиятда чекланган. Кўпинча у ишлай олмайди, чунки у диққатни жамлаша олмайди, ўрнидан тура олмайди, унда психик тонус йўқ, лекин кучли ҳасрат бор.
Депрессияни Даволаш
Депрессияни даволашнинг бир неча психотерапевтик йўналишлари мавжуд. Хусусан, депрессия билан психоаналитиклар ишлайдилар. Улар кўпроқ эрта йўқотишлар, травмалар таҳлилига йўналтирилган. Энг самарали депрессияни даволашнинг когнитив-поведенческая терапияси, унинг муаллифи — Аарон Бек. Бекнинг концепцияси когнитив терапия депрессияси деб аталади. Асосий назарий асос шундаки, одамда ўзи, дунё ва келажаги ҳақидаги салбий асосий ишончлари бор, бу уни депрессив чуқурлик ичида ушлаб туради.
Одам компенсатор хатти-ҳаракат стратегиясига амал қиладики, у ҳамма уни ёқтириши ва хато қилмаслиги керак. Бу хатти-ҳаракат стратегиялари чарчоқ ёки ҳафсаласизликка олиб келади. Когнитив терапияда шу асосий ишончларни тузатишга қаратилган бир қатор техникалар мавжуд. Аввало, юзаки ишончлар тузатилади. Одам ўрганадики, бу фикрлаш хатоларини қандай таниш мумкин. Ҳаётда буни синаб кўрганидан кейин, асосий ишончлар ҳам аста-секин тузатила бошлайди. У ўзини кўпроқ қабул қила бошлайди, бошқаларнинг фикри ва баҳосига қарам бўлмай қолади, ўзига хатолар қилишга рухсат беради ва уларга адекват муносабатда бўлади. Ишончлар тузатилади, ва ҳаёт вазияти бошқа ишончлар ва дунёқараш орқали талқин қилинадиган бўлади, бу дунёқараш кўпроқ мослашувчан.
Шунингдек, депрессияни дори-дармонлар билан ҳам даволашади. Маълумки, АҚШнинг ярми антидепрессантларни қабул қилади. Россияда ҳам бу амалиёт кенг тарқалган, лекин одамлар камроқ психиатрларга мурожаат қилади. Совет давридаги отечествен психиатрия тарихи анча репрессив. Одамлар онгида қандайдир олдиндан фикрлар мавжуд.
Депрессияни комплекс тарзда даволаш керак. Агар одам депрессияни антидепрессантлар билан даволаса, унда эмоциялар билан психологик муомалада бўлиш механизмлари шаклланмайди. Натижада, эрта ёки кеч, у яна худди шу хатоларга йўл қўяди.
Депрессия Касаллигининг Тез-Тезлиги
Статистик маълумотларга кўра, аёлларда депрессия эркакларга қараганда тез-тез учрайди. Бу умуман аёлларнинг нозик асаб тузилиши ва циклик гормонал ўзгаришлари мавжудлиги билан боғлиқ. Энг мўрт ёш интервали — 45 ёшдан кейин. Кекса ёшда депрессия ташвиш билан бирга келади. XXI асрда депрессия сердечно-сосудистые касалликлардан кейин ногиронлик сабаблари бўйича иккинчи ўринни эгаллаши кутилмоқда. Умуман олганда, ғарбий мамлакатларда бу ҳақиқатан ҳам ижтимоий офат ҳисобланади.
Депрессиянинг Физик Соғлиққа Таъсири
Депрессиянинг физик соғлиққа таъсири икки механизмга эга. Биринчидан, соматизация мавжуд, унда гап физик соғлиқ ҳақида эмас, балки одам физик соғлиқ бузилишлари сифатида ҳис қиладиган аломатлар ҳақида боради. Депрессияда одамда тез-тез психалгиялар бўлади, яъни тананинг турли қисмларида оғриқли ҳиссиётлар. Шунда тиббий текширувлар ҳеч қандай натижа бермайди. Лекин одам доимий равишда танада азоб чекади: унинг боши ёки, масалан, тиззаси кучли оғриши мумкин; шунингдек, меъда ёки юрак оғриқлари бўлиши мумкин.
Иккинчи механизм — депрессиянинг соғлиққа таъсири, организм тўқималаридаги ўзгаришлар билан боғлиқ, улар депрессия билан боғлиқ. Ўзи депрессия ички органларда шикастланганларни келтириб чиқармайди. Лекин депрессив ҳолатда бўлган одам кўпинча носоғлом ҳаёт тарзини юритади. Ҳаётдаги вазиятга мрачный назар билан қараган ҳолда, у шифокорларга мурожаат қилишни кечиктириши ёки аксинча, жуда тез-тез мурожаат қилиши мумкин. Депрессиянинг физиологик, биохимиявий компонентлари ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Психология ҳақида ҳам кўп оқ доғлар мавжуд, жумладан оилавий ва маданий механизмларни тасвирлашда. Олимлар нега, масалан, жанубий мамлакатларда депрессия беморлари шимолийларга қараганда камроқ, лекин ҳаммасидан кўра Ҳиндистонда кўпроқ эканлигини тушунишга ҳаракат қилишмоқда.
Депрессиянинг бундай физиологик кўринишлари ҳам бор: уйқу бузилишлари, ичак фаолияти, жинсий эҳтиёжлар бузилиши. Депрессиядаги беморларда умумий энергетик тонус бузилади, улар чарчоқни ҳис қиладилар. Соматизацияланган депрессияда одам танада нохуш ҳиссиётларни бошдан кечиради. Бундай одамга қараб, унинг ҳаракатларида пассивлик, одамлар билан алоқадан қочиш, кўнгилочар машғулотлардан воз кечишни кузатиш мумкин. Депрессия кўпинча спиртли ичимликлар ёки бошқа психоактив моддаларни кайфиятни яхшилаш мақсадида ошириб истеъмол қилиш билан бирга келади.
Депрессияни Тадқиқ Қилиш
Меланхолиянинг кўринишлари ҳали қадим замонларда тавсифланган. Гиппократ "мания" ва "депрессия" атамаларини киритган. XIX аср охирида немис психиатри Эмиль Крепелин, Крепелин мактабининг асосчиси, илк бор маниакал-депрессив психозни тасвирлаган. Кейинчалик униполяр ва биполяр депрессив бузилишлар шакллари фарқлана бошланди. Ҳозирги тушунчаларда маниакал-депрессив психоз биполяр бузилиш деб аталади. Шунингдек, психик касалликдан азият чекмайдиган одамлар, аммо депрессияга мойил бўлган руҳий муаммоларга эга бўлиши мумкин бўлган невротик депрессия ҳақида гапириш мумкин. Маниакал-депрессив психоз узоқ вақт олдин тасвирланган, ва ҳозир бу тушунча эскирган ҳисобланади. Замонавий дунёда "депрессив эпизод" диагнози кўпроқ тарқалган, у турлича оғирлик даражаларига эга бўлиши мумкин.
Депрессия Сабаблари
Замонавий тушунчаларга кўра, депрессия сабаблари биопсихосоциал моделлар доирасида тавсифланади. Депрессия сабаблари ҳеч қачон аниқ эмас. Депрессиянинг биологик омиллари генетик тадқиқотлар билан тасдиқланган, бироқ генетик омилларнинг умумий ҳиссаси паст. Нейрокимёвий тадқиқотлар кўрсатишича, депрессияга мойил одамларда нейромедиаторлар алмашинуви бузилишлари мавжуд, бу нерв ҳужайралари ўртасидаги ўзаро таъсирга ва электрик импульсларининг ўтишига ҳисса қўшади.
Депрессиянинг психологик сабаблари икки асосий йўналишда умумлаштирилиши мумкин. Аввало, бу ўзини қадрлаш ва ўзгаларни ҳурмат қилиш билан боғлиқ бузилишлар — интроектив депрессия вариантлари, унда одам ўз "Мен"ини севимли ва ҳурматга лойиқ эмас деб ҳисоблайди. Шу муносабат билан турли компенсатор хатти-ҳаракатлар шаклланади. Масалан, бу перфекционизм каби шахсий хусусиятда ифодаланиши мумкин. Бундай вазиятда одам ўзини фақат мукаммал бўлганида, бошқа одамлар уни мукаммал деб баҳолаганда ва унинг фаолияти нуқсонсиз бўлганда қабул қила олади. Агар одамнинг ҳаёти ва фаолияти ўзига нисбатан яхши муносабатни тасдиқлашга қаратилган бўлса, депрессия чарчоғи юзага келади. Яъни, агар бутун фаолият натижаларга эришишга қаратилган бўлса, одам ижобий ҳиссиётларни: қувонч, завқ, қизиқишни ҳис қилиш орқали шаклланадиган руҳий энергияни йўқотади. Бундай депрессия механизмлари кўпинча эркакларга хос.
Депрессиянинг психологик сабабларини тушунишнинг бошқа йўналиши — бу яқин муносабатлардаги муаммолар. Агар одам бошқа одамга ўзини тирик ҳис қилиш ва ҳақиқатга мослашиш учун муҳтож бўлса, у бошқа одам билан бирлашиб, дистанцияни имкон қадар қисқартиришга мойил. Бундай ҳолларда одам ўзини бошқа одам орқали бошдан кечиради. Бундай муносабатларга боғлиқлик депрессияга олиб келиши мумкин. Бундай муносабатларда шерик кўпинча бўғилиш ҳиссини туяди. Уларга етарлича жой қолдирилмайди, уларга жуда яқин бўлинади. Бундай муносабатлар кўпинча бузилади, ва бу бирлашишга муҳтож одам буни ўзини йўқотиш деб қабул қилади. Буни одамлар шундай тавсифлайдилар: «Гўёки мен йўқман, агар бошқа одам мени ташлаб кетган бўлса». Бундай боғлиқлик кўпинча депрессияга олиб келади, чунки одамда автоном яшашга имкон берадиган эго кучи йўқ.
Шунингдек, депрессиянинг ижтимоий механизмлари ҳам бор. Муайян маданий таъсир бор, бу таъсир маълум маданиятдаги депрессия ифодаланишига таъсир кўрсатади. Шимолий маданиятларда депрессия касаллиги жанубий ва шарқийларга қараганда юқори. Бу ерда муваффақият, ақллилик, фаровонлик маданияти биринчи ўринга чиқади, бу маданият ОАВ ва ота-оналар тарбияси орқали сингдирилади. Вояга етганда одамлар интроеция қиладилар, яъни ўз дунёқарашларига чуқурроқ қабул қиладилар, уларнинг фикрича, уларда маълум бир ютуқлар рўйхати бўлиши керак, шунда улар яхши бўлади. Ижтимоий солиштириш механизмлари фаоллашади, ва одам бошқа одамлар билан ўзини солиштирганда, солиштириш унинг фойдасига бўлмаганда, бу депрессияга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, одамлар ўзларининг таналарига нисбатан эришишларга кўп эътибор беришади: тана қандай бўлиши керак, у ижтимоий қабул қилиниши учун нима қилиш керак.
Депрессиянинг Кўринишлари
Ҳасрат физик тарзда сезилиши мумкин, баъзи тана қисмларида сиқилиш ҳолатида. Одамлар кўпинча кўкрак қафасида сиқилиш ҳақида гапиришади. Витал ҳасрат тушунчаси бор, одам нимадир ёмон эканлигини ҳис қилади, лекин аниқ нима эканлигини тушунмайди. У йўқотишни ҳис қилмайди, яқин одам билан ажралишдан азият чекмайди, лекин ҳаётий ҳасратни бошдан кечиради. Бундай аломатга эга беморлар кўпинча ўзларини ёмон ҳис қилишларидан, кайфиятларининг пасайганидан шикоят қилишади.
Ташвиш — бу ички зўриқиш, нимадир салбий нарсанинг кутилиши ҳисси. Ташвиш тез-тез депрессияга ҳамроҳ бўлади, лекин у мустақил равишда ҳам намоён бўлиши мумкин. Депрессияда ташвиш ҳасрат ва пасайган кайфиятга қўшимча равишда пайдо бўлиши мумкин.
Айб ҳисси ва умуман ўзини айблашга мойиллик паст ўзини қадрлашга эга одамларга хос. Бу ерда паст ўзини қадрлаш ва депрессия ўртасидаги боғлиқлик кўринади. Айб ҳисси, одатда, шахсийлаштириш билан боғлиқ, яъни фикрлаш хатоси билан, бунда одам ёмон воқеаларни ўз ҳисобига қабул қилади, яхши воқеаларни эса ташқи сабаблар оқибати деб ҳисоблайди.
FAQ: Депрессия: Сабаблари ва Белгилари
Ангедония — бу одам аввал уни қувонтирган нарсалардан завқ олишга қодир эмаслик ҳолати. Масалан, депрессиядаги бемор балиқ овига бориш учун ярим ҳаётини берган бўларди, энди эса ҳатто бунга ўйлашни ҳам истамайди. Бу ангедониянинг оқибати, аввал уни ларзага келтирган нарсалардан узоқлашишдир.
Апатия одамлар кўпинча ўз пассивлиги орқали бошдан кечирадилар. Апатия — депрессиянинг энг оғир кўриниши, чунки бу ҳолатни психологик усуллар билан даволаш қийин. Апатия ҳолатида одамни ҳеч нарса эмоционал жиҳатдан безовта қилмайди, на ёмон, на яхши маънода. Апатия ҳолатида одам тўшакда ётишни истайди, унда ҳиссиётлар йўқ, уни ҳеч нарса рағбатлантирмайди, мотивациялар йўқ. Шу билан бирга, одамда борлиқ бор. Масалан, у ўзига айтадики, турмоғим керак, нонушта тайёрламоғим керак, болаларни боқишим керак, аммо бу мажбурият сифатида қабул қилинади, мақсад ёки истак сифатида эмас. Одамлар кўпинча уларда апатия борлигини тушунадилар, агар улар ҳеч нарса истамасалар, фақат тўшакда ётишни хоҳласалар.
Уйқу ва Иштаҳа. Ҳиссиётлар — бу катта физиологик, соматик компонентга эга бўлган психологик ҳодисалар. Уларда переживание даражасида когнитив компонент мавжуд: ниманидир ҳис қилишдан олдин биз содир бўлаётган воқеани талқин қиламиз. Ҳиссий ҳолат номақбул бўлганида, ички органларни бошқарадиган автоном нерв тизими вазифалари бузилади. Одам турли физиологик белгиларни бошдан кечиради: иштаҳа бузилиши, уйқу бузилиши. Ички зўриқишлар уйқуни юзаки қилиши ёки уйқуга киришга тўсқинлик қилиши мумкин.
Хатти-ҳаракатлар. Хатти-ҳаракатлар даражасида депрессия пассивликда, одамлар билан алоқани четлаб ўтишда, кўнгилочар машғулотлардан воз кечишда, аста-секинлик билан алкоголизация ёки психоактив моддаларни суиистеъмол қилишда намоён бўлади.
Бундан ташқари, ҳиссиётлар фикрлашга таъсир кўрсатади. Бошқа томондан, фикрлаш ҳам ҳиссиётларга таъсир кўрсатади. Баъзи одамларда депрессия шахсидан мустақил бўлган биохимиявий механизмлар билан ривожланади. Масалан, одам болалигидан биладики, унинг тонгда кайфияти ёмон, кейин кайфияти яхшиланади. Одам оғир ҳиссий ҳолатни ҳис қилганида, унинг бу ҳолатни когнитив тарзда асослашга беихтиёр эҳтиёжи пайдо бўлади. Одам ёмон нарсалар ҳақида ўйлашга мажбур бўлади. Фикрлаш ҳам ҳиссиётларга таъсир кўрсатиши мумкин. Депрессиянинг когнитив терапияси механизмлари шунга асосланганки, психотерапевт ёрдамида одам депрессив фикрлашга хос бўлган ушбу фикрлаш хатоларини ишлаб чиқади. У когнитив даражада ушбу хатоларни таний бошлайди.
Депрессиянинг Шакллари
Депрессиянинг бир шакли — бу биполяр бузилиш. У кайфият бузилиши сифатида намоён бўлади, у фазавий оқимга эга. Фазалар — бу ҳафталар ёки ойлар давом этадиган вақт оралиқларидир. Биполяр бузилишда мания фазаси депрессия фазасига алмашади. Манияга ижобий кайфият хос. Бу ҳолатда одам режаларга тўла, кам ухлайди, тўсиқларни таҳлил қилмайди, ўйламасдан ҳаракатларни амалга оширади.
Биполяр бузилишда генетик улушнинг муҳим коэффициентлари кузатилади. Невротик депрессияда генетик улуш паст, ва психосоциаль омиллар муҳим рол ўйнайди. Бундай бузилишда мания фазаси, фикрлаш ва ҳақиқатни синовдан ўтказиш бузилишлари, ваҳима ёки галлюцинациялар бўлмайди. Невротик депрессияни даволаш асосан психотерапевтик процедураларга боғлиқ.
Депрессиянинг яна бир шакли — униполяр депрессия, яъни депрессив эпизод. У учта оғирлик даражасига эга бўлиши мумкин: енгил, ўрта ва оғир. Бу ҳолат камида икки ҳафта давом этади. Агар депрессив эпизод такрорланса, диагноз депрессив эпизоддан қайта пайдо бўладиган депрессив бузилишга, яъни даврий пайдо бўладиган депрессияга ўзгаради. Одам ҳаётида бир марта депрессияни бошдан кечириши мумкин, ёки йилига икки марта азият чекиши мумкин.
Шунингдек, кайфият бузилишларининг циклотимия ва дистимия каби шакллари ҳам бор. Бу кўпроқ шахснинг характер хусусиятлари, касаллик эмас. Дистимия — одамнинг мрачный кайфиятда бўлиш хусусияти, дунёга пессимистик қарашга эга бўлиши, лекин шунга қарамай бутун умрини функционал ҳолатда ўтказиши, ҳатто бир марта ҳам психиатрларга мурожаат қилмаслиги. Дистимикларда депрессив белгиларнинг интенсивлиги паст, лекин йиллар давомида давом этади.
Циклотимия — бу дистимия билан фазалар мавжудлигида, унда дистимик фаза яхши кайфият фазасига алмашинади ва ҳоказо. Биполяр бузилишдан фарқи шундаки, бу одамнинг дунёқараши ва шахсиятига боғлиқ хусусият. Циклотимик ёки дистимик шахс характери ҳақида гапириш мумкин. Бундай депрессия бутун ҳаёт давом этади, агар одам бунинг устида ишламаса. Ва бу унинг фаолиятига жиддий чекловлар қўймайди. Лекин ҳақиқий клиник депрессия бўлганда, одам фаолиятда чекланган. Кўпинча у ишлай олмайди, чунки у диққатни жамлаша олмайди, ўрнидан тура олмайди, унда психик тонус йўқ, лекин кучли ҳасрат бор.
Депрессияни Даволаш
Депрессияни даволашнинг бир неча психотерапевтик йўналишлари мавжуд. Хусусан, депрессия билан психоаналитиклар ишлайдилар. Улар кўпроқ эрта йўқотишлар, травмалар таҳлилига йўналтирилган. Энг самарали депрессияни даволашнинг когнитив-поведенческая терапияси, унинг муаллифи — Аарон Бек. Бекнинг концепцияси когнитив терапия депрессияси деб аталади. Асосий назарий асос шундаки, одамда ўзи, дунё ва келажаги ҳақидаги салбий асосий ишончлари бор, бу уни депрессив чуқурлик ичида ушлаб туради.
Одам компенсатор хатти-ҳаракат стратегиясига амал қиладики, у ҳамма уни ёқтириши ва хато қилмаслиги керак. Бу хатти-ҳаракат стратегиялари чарчоқ ёки ҳафсаласизликка олиб келади. Когнитив терапияда шу асосий ишончларни тузатишга қаратилган бир қатор техникалар мавжуд. Аввало, юзаки ишончлар тузатилади. Одам ўрганадики, бу фикрлаш хатоларини қандай таниш мумкин. Ҳаётда буни синаб кўрганидан кейин, асосий ишончлар ҳам аста-секин тузатила бошлайди. У ўзини кўпроқ қабул қила бошлайди, бошқаларнинг фикри ва баҳосига қарам бўлмай қолади, ўзига хатолар қилишга рухсат беради ва уларга адекват муносабатда бўлади. Ишончлар тузатилади, ва ҳаёт вазияти бошқа ишончлар ва дунёқараш орқали талқин қилинадиган бўлади, бу дунёқараш кўпроқ мослашувчан.
Шунингдек, депрессияни дори-дармонлар билан ҳам даволашади. Маълумки, АҚШнинг ярми антидепрессантларни қабул қилади. Россияда ҳам бу амалиёт кенг тарқалган, лекин одамлар камроқ психиатрларга мурожаат қилади. Совет давридаги отечествен психиатрия тарихи анча репрессив. Одамлар онгида қандайдир олдиндан фикрлар мавжуд.
Депрессияни комплекс тарзда даволаш керак. Агар одам депрессияни антидепрессантлар билан даволаса, унда эмоциялар билан психологик муомалада бўлиш механизмлари шаклланмайди. Натижада, эрта ёки кеч, у яна худди шу хатоларга йўл қўяди.
Депрессия Касаллигининг Тез-Тезлиги
Статистик маълумотларга кўра, аёлларда депрессия эркакларга қараганда тез-тез учрайди. Бу умуман аёлларнинг нозик асаб тузилиши ва циклик гормонал ўзгаришлари мавжудлиги билан боғлиқ. Энг мўрт ёш интервали — 45 ёшдан кейин. Кекса ёшда депрессия ташвиш билан бирга келади. XXI асрда депрессия сердечно-сосудистые касалликлардан кейин ногиронлик сабаблари бўйича иккинчи ўринни эгаллаши кутилмоқда. Умуман олганда, ғарбий мамлакатларда бу ҳақиқатан ҳам ижтимоий офат ҳисобланади.
Депрессиянинг Физик Соғлиққа Таъсири
Депрессиянинг физик соғлиққа таъсири икки механизмга эга. Биринчидан, соматизация мавжуд, унда гап физик соғлиқ ҳақида эмас, балки одам физик соғлиқ бузилишлари сифатида ҳис қиладиган аломатлар ҳақида боради. Депрессияда одамда тез-тез психалгиялар бўлади, яъни тананинг турли қисмларида оғриқли ҳиссиётлар. Шунда тиббий текширувлар ҳеч қандай натижа бермайди. Лекин одам доимий равишда танада азоб чекади: унинг боши ёки, масалан, тиззаси кучли оғриши мумкин; шунингдек, меъда ёки юрак оғриқлари бўлиши мумкин.
Иккинчи механизм — депрессиянинг соғлиққа таъсири, организм тўқималаридаги ўзгаришлар билан боғлиқ, улар депрессия билан боғлиқ. Ўзи депрессия ички органларда шикастланганларни келтириб чиқармайди. Лекин депрессив ҳолатда бўлган одам кўпинча носоғлом ҳаёт тарзини юритади. Ҳаётдаги вазиятга мрачный назар билан қараган ҳолда, у шифокорларга мурожаат қилишни кечиктириши ёки аксинча, жуда тез-тез мурожаат қилиши мумкин. Депрессиянинг физиологик, биохимиявий компонентлари ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Психология ҳақида ҳам кўп оқ доғлар мавжуд, жумладан оилавий ва маданий механизмларни тасвирлашда. Олимлар нега, масалан, жанубий мамлакатларда депрессия беморлари шимолийларга қараганда камроқ, лекин ҳаммасидан кўра Ҳиндистонда кўпроқ эканлигини тушунишга ҳаракат қилишмоқда.