Сўнгги пайтларда мендан тез-тез шундай савол сўрашади: "Фарзандингизнинг гаджетларда ўтказадиган вақтини назорат қилиш керакми?" Ва кўпчилик тезкор, универсал жавоб кутишади. Лекин, афсуски, ундай жавоб йўқ. Чунки болалар, катталар сингари, ҳар хил. Уларнинг руҳий ва асаб тизими ўзига хос, шунинг учун ҳар бир болага алоҳида ёндашиш керак.
Ҳозирги давр: тезкор дофамин ва унга боғлиқлик
Бугунги кунда биз тезкор дофамин даврида яшаяпмиз – яъни тезкор ва осон қониқиш ҳосил қилишга одатланяпмиз. Бироқ бу одат узоқ муддатли ва қўшимча ҳаракат талаб қилувчи дофаминни (енгилмаслик, меҳнат қилиш орқали қониқиш) етарлича олиб келмайди.
Тезкор дофамин манбалари:
Узоқ муддатли дофамин манбалари:
Болаларга ёрдам бериш учун нималар қилиш керак?
Болаларнинг хатти-ҳаракатларини назорат қилиш катталарнинг вазифаси бўлиши керак. Болалар кўпинча импульсив ва носамарали бўлиб, тўлиқ мустақил бўлишга қодир эмаслар. Шунинг учун катталар уларга керакли ёрдам кўрсатишлари керак.
Тотал назорат қилиш эмас, балки болаларнинг гаджетларда ўтказадиган вақтини соғлом даражада чеклаш муҳимдир. Масалан, боланинг гаджетларда ўтказадиган вақтини кунига 1-1,5 соатгача чеклаш мумкин. Шу билан бирга, болани кўпроқ жисмоний фаоллик ва ижодкорликка йўналтиришга ҳаракат қилиш керак. Уларга узоқ муддатли дофамин манбаларини топишга ёрдам бериш орқали, болаларнинг умумий ҳаётдан қониқиши ошиши мумкин.
Ота-оналарнинг асосий вазифаси – болани мустақил ҳаётга тайёрлаш ва уни ҳаётга қўйиб юборишдир. Бу ўз навбатида болани виртуал дунёнинг хосиятидан қутқариш ва ҳақиқий ҳаётда яхши кўникмаларини ривожлантиришда ёрдам беришни англатади.
Ҳозирги давр: тезкор дофамин ва унга боғлиқлик
Бугунги кунда биз тезкор дофамин даврида яшаяпмиз – яъни тезкор ва осон қониқиш ҳосил қилишга одатланяпмиз. Бироқ бу одат узоқ муддатли ва қўшимча ҳаракат талаб қилувчи дофаминни (енгилмаслик, меҳнат қилиш орқали қониқиш) етарлича олиб келмайди.
Тезкор дофамин манбалари:
- Шакар ва тезкор углеводларга бой таомлар, тез тайёрланадиган егуликлар;
- Ижтимоий тармоқлар ва компьютер ўйинлари, қисқа видеороликлар;
- Алкогол, наркотиклар, тамаки, қимор ўйинлари;
- Импульсив харидлар.
Узоқ муддатли дофамин манбалари:
- Балансли овқатланиш ва етарлича ухлаш;
- Ривожлантирувчи хоббилар, узоқ форматли кино ва китоблар;
- Орзулар қуриш, узоқ муддатли мақсадларни белгилаш ва уларга эришиш;
- Спорт ва сайрлар.
Болаларга ёрдам бериш учун нималар қилиш керак?
Болаларнинг хатти-ҳаракатларини назорат қилиш катталарнинг вазифаси бўлиши керак. Болалар кўпинча импульсив ва носамарали бўлиб, тўлиқ мустақил бўлишга қодир эмаслар. Шунинг учун катталар уларга керакли ёрдам кўрсатишлари керак.
Тотал назорат қилиш эмас, балки болаларнинг гаджетларда ўтказадиган вақтини соғлом даражада чеклаш муҳимдир. Масалан, боланинг гаджетларда ўтказадиган вақтини кунига 1-1,5 соатгача чеклаш мумкин. Шу билан бирга, болани кўпроқ жисмоний фаоллик ва ижодкорликка йўналтиришга ҳаракат қилиш керак. Уларга узоқ муддатли дофамин манбаларини топишга ёрдам бериш орқали, болаларнинг умумий ҳаётдан қониқиши ошиши мумкин.
Ота-оналарнинг асосий вазифаси – болани мустақил ҳаётга тайёрлаш ва уни ҳаётга қўйиб юборишдир. Бу ўз навбатида болани виртуал дунёнинг хосиятидан қутқариш ва ҳақиқий ҳаётда яхши кўникмаларини ривожлантиришда ёрдам беришни англатади.