Фобиялар қандай шаклланади: асосий ёндашувларга умумий кўриниш

Фобияларнинг шаклланиши масаласи илмий тадқиқотчиларни бир неча ўн йиллар давомида қизиқтириб келмоқда. Бу механизмни тушуниш фобияларни аниқлаш ва даволашда самарали усулларни ишлаб чиқишда калит ҳисобланади.

Шу сабабли, психологлар учун мижоздаги фобиянинг пайдо бўлишига сабаб бўлган омилларни аниқлаш жуда муҳим, бу эса самарали даволаш режасини яратишга ёрдам беради.

Эслатиб ўтиш жоизки, фобиялар муайян объект ёки вазиятга нисбатан кескин, иррационал қўрқув ҳисобланади. Бу қўрқув инсоннинг кундалик ҳаётига жиддий таъсир кўрсатиб, унинг имкониятларини чеклайди ва узоқ муддатли стрессни келтириб чиқаради.

Классик шартланиш назарияси​

Фобияларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган энг машҳур назариялардан бири — бу XX аср бошида Иван Павлов томонидан таклиф қилинган классик шартланиш назариясидир. Бу назарияга кўра, фобиялар ассоциатив ўқитиш орқали шаклланади. Масалан, Жон Уотсон 1920 йилда ўтказган машҳур кичик Альберт тажрибаси бунга мисол бўла олади. Бу тажрибада кичик болани оқ каламушдан қўрқишга ўргатиш учун каламушнинг пайдо бўлиши баланд қўрқинчли овоз билан бирлаштирилган. Вақт ўтиши билан Альберт фақат каламушни кўрганда ҳам қўрқа бошлади, бу эса нейтрал объектнинг қўрқув манбаи сифатида қандай пайдо бўлиши мумкинлигини кўрсатади.

Оперант шартланиш назарияси​

Яна бир муҳим назария — Б.Ф. Скиннер томонидан ишлаб чиқилган оперант шартланиш назариясидир. Классик шартланишдан фарқли равишда, оперант шартланиш ҳаракатнинг оқибатлари орқали ўрганишни назарда тутади. Масалан, агар инсон қўрқувни келтириб чиқарувчи вазиятдан қочса ва бу натижада енгиллик ҳиссини сезса, бу хулқ-атвор кучаяди. Шундай қилиб, фобиялар қочиш орқали қисқа муддатли енгилликни олиб келадиган салбий тақвиятлаш жараёни орқали мустаҳкамланади.

Альберт Бандура томонидан таклиф қилинган наблюдательли шартланиш назариясига кўра, фобиялар бошқаларнинг хулқ-атворини кузатиш орқали ривожланиши мумкин. Бу жараён моделлаштириш деб номланади. Масалан, бола қўрқувчи ота-онасини кузатиб, уларнинг қўрқувини ўзлаштириши мумкин. Бу назария фобиялар оилалар ёки маданий гуруҳлар ичида қандай тарқалиши мумкинлигини тушунтиради.

Биологик мойиллик​

Биопсихология соҳасидаги тадқиқотлар фобияларнинг табиатини тушунишга катта ҳисса қўшган. Биологик мойиллик гипотезаси мавжуд бўлиб, унга кўра баъзи одамлар асаб тизимининг хусусиятлари ёки генетика сабабли фобиялар ривожланишига мойил бўладилар. Тадқиқотлар фобияларнинг оилавий йўл билан ўтишини кўрсатган, бу эса генетик компонент мавжудлигидан далолат беради.

Когнитив назария​

Когнитив назария фобияларни нотўғри фикрлаш жараёнларининг натижаси сифатида қаралади. Фобияга эга бўлган одамлар қўрқув билан боғлиқ вазиятларда рискни ортиқча баҳолашга мойил бўладилар. Масалан, арахнофобия (ўргимчакдан қўрқиш) билан оғриган одамлар ўргимчаклар билан учрашиш эҳтимолини ортиқча баҳолайди.

Травма ва боғланиш назарияси​

Фобиялар травматик ҳодисалар ёки эрта болаликдаги боғланиш муаммолари натижасида ҳам ривожланиши мумкин. Джон Боулби томонидан ишлаб чиқилган боғланиш назариясига кўра, болаликдаги жиддий травмалар катта ёшда фобияларни келтириб чиқариши мумкин.

Замонавий тадқиқотлар​

Замонавий тадқиқотлар фобияларнинг ривожланиши генетик, когнитив ва ижтимоий-омилларининг ўзаро таъсири натижаси эканлигини кўрсатади. Тадқиқотлар фобияларни даволашнинг янги усулларини ишлаб чиқишга қаратилган.