Фобос, сиз билан танишганимдан мамнунман. Қўрқув нима?

Турли халқлар мифологиясида қўрқувни ифодаловчи, бу ҳиснинг моҳиятини ўзида акс эттирувчи худолар ёки мавжудотлар мавжуд. Улар турли шаклларда намоён бўлади ва инсон қўрқувининг турли жиҳатларини ифодалайди. Масалан:
Греция: Фобос

• Грек мифологиясида Фобос қўрқув худоси, Арес ва Афродитанинг ўғли эди. Унинг номи "Қўрқув" ёки "Даҳшат" деб таржима қилинади ва у кўпинча даҳшат ва ташвиш туйғуларини уйғотувчи қоронғу мавжудот сифатида тасвирланар эди. У Арес билан бирга жанг майдонида бўлиб, рақиблар қалбига қўрқув соларди.

Рим: Тимор (Тимортус)

• Рим мифологиясида Тимор ёки Тимортус грек мифологиясидаги Фобоснинг аналогидир ва қўрқув худоси сифатида тасвирланган. Унинг таъсири жангларда ўзини кўрсатиб, жангчилар қалбига қўрқув солган.

Скандинавия: Ангстри

• Скандинав мифологиясида қўрқувни ифодаловчи Ангстри мавжуд бўлиб, буни "Ташвиш" деб таржима қилиш мумкин. Бу мавжудот ноаниқлик ва хавф ҳолатидаги ташвиш ва хавотир ҳисларини ифодалайди.

Ҳиндистон: Арджуна-Вишада-Йога

• Ҳиндистон мифологиясидаги "Махабхарата" достонида қўрқувни ифодаловчи Арджуна-Вишада-Йога (Ҳафа бўлган Арджуна билан суҳбат) мавжуд. Бу бўлимда қаҳрамон Арджуна урушдан олдин қўрқув ва иккилланишларга дуч келади.

Мифологияда қўрқувни ифодалаш инсонларга бу мураккаб эмоционал жиҳатни визуаллаштириш ва тушунишга ёрдам берар, шунингдек, турли ҳаёт соҳаларида қўрқувни енгиш ва бошқариш йўлларини топишга ёрдам берган.
Қўрқув — бу табиий ва биологик жиҳатдан асосланган организмнинг таҳдидлар ва хавфларга нисбатан реакциясидир. Эволюция нуқтаи назаридан қўрқув турларнинг ҳаётида муҳим роль ўйнаган, бу уларга эҳтимолий хавфларга тезкор жавоб қайтариш имконини берган. Бу реакция инсонга табиатда яшаб қолиш учун курашган даврларга бориб тақалади, у ерда ҳар бир қадамда хавфлар кутиб турган бўлиши мумкин эди.
Кундалик ҳаётда қўрқув бизнинг тажрибамизнинг ажралмас қисми бўлиб қолмоқда. У ўз туридаги ички сигнал сифатида хизмат қилади, бизга эҳтимолий хавфлар ҳақида огоҳлантириб, салбий оқибатларни олдини олиш учун чоралар кўришга мажбур қилади. Қўрқувнинг кундалик ҳаётдаги аҳамияти нафақат юрак тезлиги ёки мушаклар таранглиги каби физиологик реакцияларда, балки биз учун тушунарли ҳаракатларда, қарорларда ва атроф-муҳитни қабул қилишда ҳам намоён бўлади.

Қўрқув турлари​

Қўрқув турли шаклларда намоён бўлиб, ҳаётимиз ва хатти-ҳаракатларимизнинг турли жиҳатларини қамраб олади.
Қўрқувни рационал ва иррационал қўрқув сифатида таснифлаш мумкин, бу реакция даражасининг хавфга мутаносиблигини акс эттиради:
Рационал қўрқув:

• Ҳақиқий хавф ёки таҳдид билан боғлиқ.
• Мисол: хавфли ҳайвонлардан қўрқиш, хавфли вазиятларда ташвишланиш.
• Ҳатти-ҳаракатга таъсири: ҳимояга мобилизация қилиш, эҳтиёт чораларини кўриш.

Иррационал қўрқув:

• Ҳақиқий таҳдидлардан ташқаридаги ва вазиятга мос келмайдиган қўрқув.
• Мисол: учолмайдиган ўргимчаклардан қўрқиш, ҳеч қандай асоссиз жамоат олдида сўзлашдан қўрқиш.
• Ҳатти-ҳаракатга таъсири: хавфсиз вазиятлардан қочиш, номутаносиб таҳдидларга нисбатан ҳаддан ташқари реакция.

Шунингдек, қўрқувнинг қуйидаги турлари мавжуд:
Ижтимоий қўрқув:

• Атрофдагиларнинг баҳо беришидан ва ижтимоий омадсизликлардан қўрқиш.
• Мисол: жамоат олдида сўзлашдан қўрқиш, ижтимоий ташвиш.
• Ҳатти-ҳаракатга таъсири: жамоат вазиятларидан қочиш, изоляцияга интилиш.

Фобиялар:

• Махсус объектлар ёки вазиятлардан иррационал қўрқув.
• Мисол: арахнофобия (ўргимчаклардан қўрқиш), аэрофобия (учишдан қўрқиш).
• Ҳатти-ҳаракатга таъсири: қўрқув ҳиссини берувчи манбалардан паника ҳолатида қочиш.

Фобия ҳолатида инсон маълум бир объект, вазият ёки фаолиятдан ҳаддан ташқари ва кўпинча асосланмаган қўрқув ҳис этади. Масалан, арахнофобия (ўргимчаклардан қўрқиш) ёки аэрофобия (учишдан қўрқиш) каби ҳолатларда инсоннинг кучли реакцияси реал таҳдид даражасига мос келмайди.
Ташвиш бузилишлари:

• Узоқ муддатли ва ҳаддан ташқари ташвиш ва хавотир даврлари.
• Мисол: умумий ташвиш бузилиши (ОТР), паника бузилиши.
• Ҳатти-ҳаракатга таъсири: доимий ташвиш сабабли кундалик фаолиятларни чеклаш.

Рационал қўрқув ҳақиқий хавфларга жавоб реакцияси сифатида қўлланилиши мумкин бўлса, иррационал қўрқувлар, масалан, фобиялар, инсоннинг ҳаётини сезиларли даражада чеклаши мумкин ва кундалик фаолиятга таъсирини камайтиришга қаратилган махсус даволаш стратегияларини талаб қилади.
Қўрқувнинг турли шакллари бу эмоционал тажрибанинг бизга қандай таъсир қилишини ва ҳаёт сифатига қандай таъсир қилишини намоён қилади. Қўрқувнинг махсус турларини тушуниш қўрқув билан дуч келадиганлар учун самарали ёрдам ва қўллаб-қувватлаш методларини ишлаб чиқишнинг муҳим қадами ҳисобланади.

Психологик жиҳатлари:​

Қўрқув — бу ҳаётимиз давомида турли омиллар таъсири остида шаклланадиган мураккаб психологик жараёндир.
Қўрқувнинг шаклланиши:

• Шартли рефлекслар. Қўрқув салбий тажриба ёки воқеалар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан, ўтмишдаги ёмон тажриба келажакда қўрқувни шакллантирувчи ассоциациялар яратиши мумкин.
• Ўрганиш ва маданий таъсирлар. Қўрқувлар кўпинча ўрганиш ва маданий меъёрлар орқали ўтиб кетади. Маълум қўрқувлар муайян маданиятларда умумий қабул қилинган бўлиши мумкин ва авлоддан-авлодга ўтиб келади.

Ўтмиш тажрибасининг таъсири:

• Травматик ҳодисалар. Кучли эмоционал ҳодисалар ёки жароҳатлар хотирада чуқур из қолдириб, келажакда шу каби вазиятлардан қўрқувни шакллантириши мумкин.
• Моделлаш орқали ўрганиш. Айниқса, ёшликда атрофдагиларнинг қўрқувлари ёки реакцияларини кузатиш ўз қўрқувларини шакллантиришга таъсир қилиши мумкин.

Қўрқувнинг психологик механизмларини тушуниш ўз эмоционал реакцияларни яхшироқ англаш ва назорат қилиш, шунингдек, қўрқувларни енгиш учун психологик принципларга асосланган методларни ишлаб чиқиш имконини беради.

Қўрқув ва жамият​

Қўрқувнинг шаклланиши ва ифодаланиши катта даражада маданий хусусиятларга боғлиқ. Маданий контекст қўрқувни қандай қабул қилишимиз ва ифодалашимизда муҳим роль ўйнайди. Буни иллюстрация қилувчи бир неча жиҳатлар:
Ижтимоий меъёрлар:

• Ҳис-туйғуларни ифодалаш. Турли маданиятларда қўрқувни ифодалаш бўйича турли кутилмалар мавжуд бўлиши мумкин. Масалан, айрим жамиятларда қўрқув кучсизликнинг белгиси сифатида қаралиши мумкин, бошқаларида эса бу нормал реакция сифатида қаралади.

Қўрқувнинг маданий образлари:

• Афсона ва ривоятлар. Маданий афсона ва ривоятлар жамиятга хос бўлган қўрқув образларини шакллантириши мумкин. Бу образлар авлоддан-авлодга ўтиб келиши мумкин.

Рамзлар ва маросимлар:

• Маросим ва одатлар. Турли маданиятларда қўрқувларни енгиш ёки улардан ҳимоя қилишга қаратилган маросимлар мавжуд бўлиши мумкин. Бу маросимлар ташвиш пайтида тасалли ва қўллаб-қувватлаш воситаси бўлиши мумкин.

Қўрқувни қабул қилишда маданий хусусиятларни тушуниш нафақат инсон психологияси ҳақида янада тўлиқ тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради, балки турли маданий контекстлардан бўлган одамлар билан самарали ҳамкорлик қилишга ёрдам беради ва маданий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда даволаш йўлларини ишлаб чиқишга ёрдам беради.

Дунё маданиятида қўрқув​

Қўрқув бутун дунёда турли санъат шаклларида, адабиёт ва киносаноатда ўз аксини топади. Бу ҳодиса маданий меросни бойитади ва қўрқув турли маданий контекстларда қандай қабул қилинади ва ифодаланишини яхшироқ тушуниб олишга ёрдам беради.
Санъат ва адабиёт:

• Рассомлар ва ёзувчилар қўрқувни ифодалаш ва бошидан ўтказиш учун рамзлар, образлар ва сюжетлардан фойдаланадилар. Масалан, қоронғу ўрмонлар, қоронғу зиндонлар ёки сирли мавжудотлар аксарият ҳолларда санъат ва адабиётда қўрқув рамзлари бўлиб хизмат қилади.

Киносаноат:

• Кинематографиядаги ҳаяжон жанри қўрқувни ўрганиш учун майдон ҳисобланади. Масалан, "Психо" ёки "Қўнғироқ" каби фильмлар томошабинларга эмоционал таъсир кўрсатиб, уларда ташвиш ва қорқунч ҳиссини уйғотади.

Турли маданиятларда қўрқув ифодаларини таққослаш:

• Қўрқувнинг турли маданиятлардаги ифодаларини муқояса қилиш мумкин, бу афсона ва ривоятларни таҳлил қилиш орқали амалга оширилади. Масалан, тунги мавжудотлар ёки руҳлардан қўрқув дунё мифологияларида турли шаклларда намоён бўлиши мумкин. Шунингдек, жондан ажралишдан қўрқиш ҳам турли мамлакатлар мифологиясида турли шаклларда учрайди.

Турли маданиятларда диний амалиётлар қўрқувларни енгиш ёки улардан ҳимоя қилишга қаратилган маросимларни ўз ичига олган бўлиши мумкин. Бу, масалан, дуо қилиш, поклаш маросимлари ёки туморлар яратиш бўлиши мумкин.
Санъат ва маданиятдаги қўрқув турли жамиятлар ўртасида тажриба ва нуқтаи назар алмашиш учун майдонга айланади, бу бизга жамиятнинг эмоционал жиҳатларини чуқурроқ тушунишга ва қўрқувнинг жамоавий қабул қилиниши призмаси орқали маданий динамикани кенгроқ кўришга ёрдам беради.

Қўрқувнинг физиологияси ва психосоматикаси​

Қўрқув бизни қамраганида, организмимиз таҳдидларга тайёргарлик кўриш учун мураккаб физиологик ўзгаришлар занжирини ишга туширади. Юрак ритми тезлашади, бу қонни тезрок айлантириш ва мушакларда кислород даражасини ошириш заруратига мос келади. Нафас олиш тезлашади, бу организмга қўшимча кислород олишни таъминлайди.
Марказий нерв тизими қўрқувга жавобан стресс тизимини ишга туширади, бу адреналин ва кортизол ажралиши билан боғлиқ. Адреналин бизда ҳушёрликни оширади, реакцияни яхшилайди ва мушаклар тонусини кучайтиради. Кортизол, ўз навбатида, қонда глюкоза даражасини оширади ва стресс шароитида фаолиятни қўллаб-қувватлайди.
Қўрқувнинг психосоматикаси инсон тажрибасининг эмоционал ва физик жиҳатлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ўз ичига олади. Жисмоний терапия бу контекста қўрқувнинг жисмонан қандай ифодаланиши ва қайта ишланишини ўрганишга урғу беради.
Қўрқув стресс тизимини ишга тушириши ва бу физиологик ўзгаришларга, масалан, юрак ритмининг тезлашиши, нафас олиш тезлиги ва мушаклар тартибсизлигига олиб келиши мумкин. Агар бу реакциялар мувозанатга келтирилмаса, бу организм фаолиятига таъсир қилиб, психосоматик симптомларни келтириб чиқариши мумкин.
Қўрқув инсон организмининг турли қисмларида намоён бўлиши ва ҳис қилиниши мумкин ва бу ҳар бир инсонда ҳар хил бўлиши мумкин. Бироқ, қўрқувнинг жисмоний намоён бўлиши мумкин бўлган бир неча умумий жойлар мавжуд:
Қорин. Кўплаб одамлар қоринда "узук" ёки қорин атрофидаги тартибсизликни ҳис қиладилар. Бу стресс тизимининг ишга тушиши ва ошқозон-ичак тизимига таъсир қилиш билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Кўкрак. Кўкракдаги бошқа кичик масалалар қўрқув билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бу нафас олишга таъсир қилиб, кўкрак қутисида тортиш ҳиссини уйғотиши мумкин.
Томоқ ва бош. Айрим одамлар қўрқув ҳиссини бошдан ўтказганда томоқда босим ёки бош оғриғи ҳис қиладилар. Бу бўйин мушакларининг тартибсизлиги ва қон айланишидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Бел. Қўрқув бел тартибсизлигида ҳам намоён бўлиши мумкин. Бўйин, елка ёки белда оғриқ ёки ноқулайлик ҳисси пайдо бўлиши мумкин.
Оёқлар. Қўрқув оёқлардаги мушаклар тартибсизлигига таъсир қилиши мумкин, бу сизга титроқ, кучсизлик ёки ҳатто оёқ қўлларнинг тортилмаслиги ҳиссини туйдириши мумкин.
Қўрқувнинг жисмоний жиҳатларини тушуниш нафақат қўрқув биологияси тўғрисидаги билимларимизни кенгайтиради, балки бу физиологик жавобларни замонавий дунёда бошқариш ва назорат қилиш усулларини ишлаб чиқиш учун ҳам фойдалидир, бу ерда таҳдидлар турли шаклларга кириб келади.
Жисмоний ориентацияланган психотерапияда қўрқув феномен сифатида кўриб чиқилади ва бу танага таъсир қилади ва аксинча. Терапевт жисмоний ҳис-туйғулар, ҳаракатлар ва ҳис-туйғуларни тана орқали ифодалашга урғу беради.
Қўрқувнинг жисмоний намоён бўлиши мушаклардаги тартибсизлик, нафас олишдаги ўзгаришлар, титроқ ёки ҳатто ташвиш каби ҳолатларни ўз ичига олиши мумкин. Жисмоний терапия ёндашуви ушбу симптомларни тушуниш ва уларни эмоционал ҳолатлар билан боғлаш имконини беради.
Терапевт жисмоний ҳис-туйғулар билан ишлаш орқали қўрқув билан боғлиқ тартибсизликни англаш ва ором олишга ёрдам беради. Бу оромлантириш, сезгирлик ва жисмоний ҳаракатларни ўз ичига олиши мумкин, бу тартибсизликни йўқ қилишга қаратилган.
Жисмоний ориентацияланган психотерапия жисмоний ва эмоционал жараёнларни бирлаштиришга интилади. Бу инсонга қўрқувни нафақат ақлда тушуниш, балки уни тананинг ҳис-туйғулари билан бирга қабул қилиш имконини беради.
Жисмоний терапиядаги ишнинг турли усуллари, масалан, биодинамик психотерапия, ҳаракат терапияси, сенсомотор терапия ва бошқалар тананинг энергияси ва ҳаракатлари билан ишлашга қаратилган.
Жисмоний ориентацияланган психотерапия қўрқув билан ишлашда муҳим ёндашувни тақдим этади, жисмоний намоён бўлишини ҳисобга олади ва даволаш жараёнида жисмоний ва эмоционал жиҳатларни бирлаштиради.

Қўрқувни енгиш усуллари​

Қўрқувни енгиш шахснинг ривожланишида муҳим босқич ҳисобланади ва бу учун қўрқувни енгишга ёрдам берувчи бир қатор психологик техникалар ва ёндашувлар мавжуд.
Мисоллар психологик техникалар:

• Экспозиция. Қўрқув манбаси билан босқичма-босқич ва тизимли равишда ишлаш унинг интенсивлигини камайтиради. Масалан, фобияларда тизимли десенсибилизация усули қўлланилиб, инсон босқичма-босқич қўрқув манбаси билан хавфсиз даражада мулоқотда бўлади.
• Когнитив қайта қуриш. Қўрқув билан боғлиқ салбий эътиқодлар ва фикрлар билан ишлаш вазиятга бўлган муносабатни ўзгартиришга ёрдам беради. Бу қўрқувни кучайтирувчи бузилган эътиқодларни англаш ва ўзгартиришни ўз ичига олади.
• Релаксация. Релаксация техникалари, масалан, чуқур нафас олиш, медитация ёки босқичма-босқич мушакларни ёки босқичма-босқич мушак релаксацияси физиологик активацияни камайтиришга ёрдам бериши мумкин.

Атрофдагиларнинг қўллаб-қувватлаши:

• Эмоционал қўллаб-қувватлаш. Оила, дўстлар ёки психологнинг тушуниши ва қўллаб-қувватлаши қўрқувни енгишда муҳим роль ўйнайди. Яқинлар билан мулоқотда бўлиш хавфсизлик ва қўллаб-қувватлаш ҳиссини яратиши мумкин.
• Гуруҳ қўллаб-қувватлаши. Қўллаб-қувватлаш гуруҳларига қўшилиш ёки ўхшаш қўрқувларга дуч келаётган гуруҳларда иштирок этиш эмоционал қийинчиликларни енгишда тажриба алмашиш ва умумийлик яратиши мумкин.
• Янги вазиятларга одатланиш. Яқинлар билан биргаликда ҳаракат қилиш ва уларнинг қўллаб-қувватлаши янги вазиятларга босқичма-босқич одатланишга ёрдам беради, бу эса ўз навбатида қўрқувни камайтиради.
• Психолог билан ишлаш. Мутаҳассис эмоцияни экологик жиҳатдан енгиш вариантини топишга ёрдам беради ва кераксиз, иррационал қўрқувлардан қутулиш имконини беради.

Қўрқувни енгиш — бу индивидуал жараён бўлиб, самарали усуллар контекстга, қўрқувнинг хусусиятига ва шахсий хусусиятларга қараб фарқ қилиши мумкин. Касбий ёрдам ва психотерапия ҳам қўрқувни енгиш учун қўшимча стратегиялар ва воситаларни тақдим этиши мумкин. Очиқ мулоқотни олиб бориш ва атрофдагиларнинг қўллаб-қувватлашини фаол қўллаш муҳимдир.