Empat – bu atrofidagilarga hamdard bo‘lib, boshqalarning his-tuyg‘ulariga chuqur kirib borishga tayyor odam. U odamlarning hissiy holatini mimika, imo-ishoralar va harakatlar orqali osongina va tez aniqlay oladi.
2013-yilda London Universitetining Goldman olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida yer yuzidagi aholining 1-2% empatlar ekanligi aniqlangan. Inson miyasi ko‘zguli neyronlarga ega ekanligi aniqlangan. Bu neyronlar inson bilan muloqotga kirishgan odamlarning his-tuyg‘ularini aks ettirish imkonini beradi. Ba'zilarda bu neyronlar ko‘proq, ba'zilarda kamroq bo‘ladi. Shuning uchun tug‘ma empatlar mavjudligi haqidagi gipotezani rad etib bo‘lmaydi.
Bunday odamlar qayg'uga tushgan odam bilan birga qayg‘urishi mumkin, xursand bo‘layotgan kompaniyada esa hamma bilan birga kulib, umumiy quvonchni his qilishadi.
Faqat empatiyani va hamdardlikni chalkashtirmaslik kerak. Hamdardlik sizning birovga nisbatan his qiladigan hissiyotlaringizdir. Empatiya esa – boshqalarning his-tuyg‘ulariga hamdardlik qilishdir.
Hissiyotlar haddan tashqari kuchaygan: Empat atrofdagi muhit va odamlarning his-tuyg‘ulariga ta'sir qiladi. U bu xabarlarni sezadi. Hissiy jihatdan haddan tashqari qo‘zg‘aladi va keyin charchoqni his qiladi.
Shaxsiy chegaralar bilan bog‘liq muammolar: Empat atrofdagilarga yordam berishga, ularni qo‘llab-quvvatlashga intiladi, ammo boshqalarning muammolaridan uzilib qolishni unutadi. U chuqur kirib boradi va har doim to‘xtay olmaydi.
Boshqalarning his-tuyg‘ularini, hatto ular bu haqda gapirmasalar ham his qiladi: Masalan, empatik kishining do‘sti xafa bo‘lsa, lekin bu haqda gapirmasa, empat uning his-tuyg‘ularini his qiladi. His-tuyg‘ular shunchalik kuchliki, ular tanada aks etadi.
Olomon ichida bo‘lish qiyin: Empat nafaqat odamlarning hissiy to‘lqinlarini, balki olomon bo‘lgan joydagi atmosferani ham sezadi. Bunday muhitda bo‘lish – chidab bo‘lmasdir.
Bolalikdan empatiyaning namoyon bo‘lishi: Erta bolalikdagi xotiralar ko'rsatadiki, ko'plab lahzalar tengdoshlariga qaraganda juda keskin qabul qilingan. Ko‘pgina hollarda ular bu xususiyatni ongsiz ravishda bostirgan.
Atrof-muhitning ahamiyati: Empat uchun qulay muhit bo'lsa, kayfiyati yaxshilanadi. Agar u uydagi yoki ishdagi zo'riqishni his qilsa, uning hissiy holati yomonlashadi.
Yolg‘izlikka intilish: Empatlar o‘z-o‘zlari bilan yolg‘iz qolishlari muhim. Ular tiklanish uchun vaqt kerak. Shuning uchun ularning orasida ko‘plab introvertlar bor.
Emparlar esa sodir bo‘layotgan barcha narsani yuqori darajada his qiladilar. Ular boshqalarning holatini, ularning og'rig‘ini, xavotirini, qayg‘usini shimganday qabul qiladilar.
Intuitiv: Kuchli intuitsiyaga ega bo‘lib, vaziyatning rivojlanish jarayonini tezda aniqlaydilar va uning echimlarini topadilar. Aql darajasida o‘tkirlikka ega.
Jismoniy: Boshqalarning jismoniy alomatlarini his qiladigan va ularni o‘zida his qiladigan odamlar. Ba'zi hollarda, qayerda og‘riq borligini ko‘rishlari mumkin. Bu ma'lumotni poza, mimika, his-tuyg‘ular orqali sezadilar.
Tabiiy: O‘simliklar va hayvonlarni osongina his qiladigan odamlar. Ularning ehtiyojlarini tushunadilar va ular bilan tezda bog‘lanadilar.
Birinchidan, emparlar uchun chegaralarni belgilash qiyin, bu esa sherik bilan birlashishga olib keladi. Ular yaqin kishining ehtiyojlari va istaklarini birinchi o‘ringa qo‘yadilar.
Ikkinchidan, ular munosabatlarning salbiy tajribasini og‘riqli qabul qiladilar va ulardan foydalanilganini tushunganlarida yaqinlikdan qo‘rqadilar. Ular yuzaki darajada qoladilar va chuqurlikka kirmaydilar.
Agar siz empar bilan munosabatdasiz, uning atrofida sodir bo‘layotgan voqealarni o‘ziga xos tarzda qabul qilishini inobatga olishingiz kerak. Agar empar sherigingiz yolg‘iz qolishga muhtoj bo‘lsa, unga bu imkoniyatni bering. Uning uzoqlashishini shaxsiy munosabatga qabul qilmang.
Quyidagi 4 bosqichli o‘z ustingizda ishlash yo‘llarini taklif qilamiz:
Fan nima deydi?
Olimlarning fikrlari bo'linadi: ba'zilar tug‘ma empatlar borligini tasdiqlaydi, boshqalar esa bu taxminni rad etadi.2013-yilda London Universitetining Goldman olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida yer yuzidagi aholining 1-2% empatlar ekanligi aniqlangan. Inson miyasi ko‘zguli neyronlarga ega ekanligi aniqlangan. Bu neyronlar inson bilan muloqotga kirishgan odamlarning his-tuyg‘ularini aks ettirish imkonini beradi. Ba'zilarda bu neyronlar ko‘proq, ba'zilarda kamroq bo‘ladi. Shuning uchun tug‘ma empatlar mavjudligi haqidagi gipotezani rad etib bo‘lmaydi.
Bunday odamlar qayg'uga tushgan odam bilan birga qayg‘urishi mumkin, xursand bo‘layotgan kompaniyada esa hamma bilan birga kulib, umumiy quvonchni his qilishadi.
Faqat empatiyani va hamdardlikni chalkashtirmaslik kerak. Hamdardlik sizning birovga nisbatan his qiladigan hissiyotlaringizdir. Empatiya esa – boshqalarning his-tuyg‘ulariga hamdardlik qilishdir.
Empatning xarakterli belgilar
Voqealarning rivojini oldindan aytib beradi: Empat qandaydir vaziyat qanday yakunlanishini yoki qanday shakllanishini his qilishi mumkin. Kuchli intuitsiya empatga his-tuyg‘ular orqali xabar yuboradi. U qandaydir rasmiy tasvirni ko‘rishi yoki muayyan so‘zlarni eshitishi mumkin. Bu kashfiyot sodir bo'ladi.Hissiyotlar haddan tashqari kuchaygan: Empat atrofdagi muhit va odamlarning his-tuyg‘ulariga ta'sir qiladi. U bu xabarlarni sezadi. Hissiy jihatdan haddan tashqari qo‘zg‘aladi va keyin charchoqni his qiladi.
Shaxsiy chegaralar bilan bog‘liq muammolar: Empat atrofdagilarga yordam berishga, ularni qo‘llab-quvvatlashga intiladi, ammo boshqalarning muammolaridan uzilib qolishni unutadi. U chuqur kirib boradi va har doim to‘xtay olmaydi.
Boshqalarning his-tuyg‘ularini, hatto ular bu haqda gapirmasalar ham his qiladi: Masalan, empatik kishining do‘sti xafa bo‘lsa, lekin bu haqda gapirmasa, empat uning his-tuyg‘ularini his qiladi. His-tuyg‘ular shunchalik kuchliki, ular tanada aks etadi.
Olomon ichida bo‘lish qiyin: Empat nafaqat odamlarning hissiy to‘lqinlarini, balki olomon bo‘lgan joydagi atmosferani ham sezadi. Bunday muhitda bo‘lish – chidab bo‘lmasdir.
Bolalikdan empatiyaning namoyon bo‘lishi: Erta bolalikdagi xotiralar ko'rsatadiki, ko'plab lahzalar tengdoshlariga qaraganda juda keskin qabul qilingan. Ko‘pgina hollarda ular bu xususiyatni ongsiz ravishda bostirgan.
Atrof-muhitning ahamiyati: Empat uchun qulay muhit bo'lsa, kayfiyati yaxshilanadi. Agar u uydagi yoki ishdagi zo'riqishni his qilsa, uning hissiy holati yomonlashadi.
Yolg‘izlikka intilish: Empatlar o‘z-o‘zlari bilan yolg‘iz qolishlari muhim. Ular tiklanish uchun vaqt kerak. Shuning uchun ularning orasida ko‘plab introvertlar bor.
Emparlar yuqori sezgir odamlardan qanday farq qiladi?
Yuqori sezgir shaxslar nafaqat hissiyotlarda, balki barcha hissiy sohalarda yuqori sezgirlikka ega. Ular dunyoning go‘zalligini chuqurroq idrok etadilar: musiqa, she'riyat, san'at. Ular nozik ruhiy tajribalarni keltirib chiqaradigan faoliyat bilan shug‘ullanishni afzal ko‘radilar. Asosiy farq shundaki, ular boshqalarning his-tuyg‘ulariga chuqur kirib ketmaydi.Emparlar esa sodir bo‘layotgan barcha narsani yuqori darajada his qiladilar. Ular boshqalarning holatini, ularning og'rig‘ini, xavotirini, qayg‘usini shimganday qabul qiladilar.
Emparlar turlari
Emotsional: Boshqalarning his-tuyg‘ularini osongina aniqlab, qabul qiladigan odamlar.Intuitiv: Kuchli intuitsiyaga ega bo‘lib, vaziyatning rivojlanish jarayonini tezda aniqlaydilar va uning echimlarini topadilar. Aql darajasida o‘tkirlikka ega.
Jismoniy: Boshqalarning jismoniy alomatlarini his qiladigan va ularni o‘zida his qiladigan odamlar. Ba'zi hollarda, qayerda og‘riq borligini ko‘rishlari mumkin. Bu ma'lumotni poza, mimika, his-tuyg‘ular orqali sezadilar.
Tabiiy: O‘simliklar va hayvonlarni osongina his qiladigan odamlar. Ularning ehtiyojlarini tushunadilar va ular bilan tezda bog‘lanadilar.
Emparlarning afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklar:- Odamlarga yordam berishga va ma'naviy yordam ko‘rsatishga intilish.
- Odamlarni, ularning shaxsiyati va xarakterini tushunish.
- Do‘stlik va sevgi munosabatlarini qadrlash.
- Vaziyatga boshqalarning ko‘zi bilan qarash, his qilish qobiliyati.
- Jamoada mas'uliyatli va samarali bo‘lish.
- Tez-tez hissiy charchoq.
- Shaxsiy chegaralarni belgilashdagi muammolar.
- Ichki resurslarning etishmasligi tufayli o‘z istak va ehtiyojlarini unutish.
- Axborot shovqinidan kelib chiqadigan yuqori xavotirlik.
- Ortiqcha refleksiya va o‘z-o‘zini tahlil qilish.
Empar munosabatlarda
Empatlar chuqur va ishonchli bog‘lanishni yaratish qobiliyatiga ega bo‘lsalar-da, ularda ham muayyan qiyinchiliklar mavjud.Birinchidan, emparlar uchun chegaralarni belgilash qiyin, bu esa sherik bilan birlashishga olib keladi. Ular yaqin kishining ehtiyojlari va istaklarini birinchi o‘ringa qo‘yadilar.
Ikkinchidan, ular munosabatlarning salbiy tajribasini og‘riqli qabul qiladilar va ulardan foydalanilganini tushunganlarida yaqinlikdan qo‘rqadilar. Ular yuzaki darajada qoladilar va chuqurlikka kirmaydilar.
Agar siz empar bilan munosabatdasiz, uning atrofida sodir bo‘layotgan voqealarni o‘ziga xos tarzda qabul qilishini inobatga olishingiz kerak. Agar empar sherigingiz yolg‘iz qolishga muhtoj bo‘lsa, unga bu imkoniyatni bering. Uning uzoqlashishini shaxsiy munosabatga qabul qilmang.
Empar yoki yo'qligini qanday aniqlash mumkin?
Quyidagi savollarga javob berib, o‘zingizni yoki atrofingizdagilarni empar ekanligini aniqlashingiz mumkin:- Boshqalarning his-tuyg‘ularini, hissiyotlarini, kechinmalarini ular bu haqda gapirmasdan tushunasizmi?
- His-tuyg‘ularni imo-ishoralar, yuz ifodalari orqali aniqlashni bilasizmi?
- Odamlarning harakatlariga moslashasizmi?
- Atrofdagilarning hissiyotlarini o‘z ustingizga qabul qilasizmi?
- Olomon ichida charchagan, toliqqan his qilasizmi?
- Salbiy yangiliklarni o‘qish qiyinmi?
- Hissiy jihatdan qayg‘uli filmlar tomosha qilganingizda kuchli his-tuyg‘ularni boshdan kechirasizmi, yig‘laysizmi?
- Tiklanish uchun yolg‘iz qolishga intilasizmi?
- Odamlarga yordam berishni yaxshi ko‘rasizmi?
- Sizga ortiqcha sezgir odam deb aytishganmi?
Empar hayotini yengillashtirish uchun nima qilish kerak?
Empatiya odam uchun og‘ir yuk bo‘lishi mumkin. Doimiy ravishda boshqalarning og‘rig‘ini o‘z og‘rig‘idek boshdan kechirish chidab bo‘lmas darajaga yetadi. Empatiyadan butunlay qutulish mumkin emas. O‘z his-tuyg‘ularingizni his qilishni to‘xtatib bo‘lmaydi. Ammo his-tuyg‘ularni qanday boshdan kechirishni, vaziyatlardan sog‘lom chiqish yo‘llarini topishni va atrofdagilarning muammolariga aralashish darajasini boshqarishni o‘rganish mumkin.Quyidagi 4 bosqichli o‘z ustingizda ishlash yo‘llarini taklif qilamiz:
- Boshqalarning his-tuyg‘ulariga o‘z reaktsiyalaringizni tushuning:
- Qaysi paytlarda boshqalarning his-tuyg‘ulariga ta'sir qilasiz?
- Olomon ichida qaysi his-tuyg‘ularni ko‘proq his qilasiz: qo‘rquv, tushkunlik, zo‘riqish?
- O‘zingizni charchatadigan yoki zaif his qiladigan odamlar bilan muloqotda bo‘lmaslikka harakat qiling.
- Muloqotda chegaralarni belgilang:
- Siz uchun qabul qilib bo‘lmaydigan narsalarni va nimani rad etishni xohlayotganingizni aniqlang.
- Yaqinlaringizga nima uchun ba'zida yolg‘iz qolish kerakligini tushuntiring.
- Boshqalarning hikoyalari bilan hamdard bo'lish vaqtini cheklang.
- "Yo‘q" deb o‘rganing.
- Murakkab vaziyatlarda qanday harakat qilish rejasini ishlab chiqing.
- Qulay joy yarating:
- Sizni hech kim bezovta qilmaydigan joylarni toping va u yerga boring: parkdagi skameyka, sokin kafe, kutubxona.
- Olomon va o‘zingizni noqulay his qiladigan joylardan qoching.
- Dunyoqarashni ijobiy tomonga o‘zgartiring:
- Yaqinlaringizning yoqimli, yaxshi his-tuyg‘ulariga e'tibor qarating, ular uchun xursand bo‘ling.
- O‘zingizni ijobiy odamlar bilan o‘rab oling.
- Hamdardlikni faol harakatlarga aylantiring: ko‘ngillilik bilan shug‘ullaning, hayvonlar boshpanalariga boring.
- O‘zingizga nisbatan hamdardlik qilishga harakat qiling, o‘z his-tuyg‘ularingizga g‘amxo‘rlik qiling.