Не биз, балки ҳаёт шундай
Баъзи одамлар омадсиз туғилганига ишонади. Улар учун ҳаёт узлуксиз бахтсизликлар занжиридир, бошқалар эса асосан душманлардир. Бу эътиқодларни қурбонлик менталитети деб атайдилар. Бу мақолада бу ҳақда сўз боради.Қурбонлик менталитети атамаси омма психологиясида кенг қўлланилади. Бу инсоннинг ўз муаммоларида ташқи ҳолатлар ва бошқа одамларни айблашга мойиллигини ва улар билан боғлиқ фақат ёмон нарсаларга эътибор қаратишини англатади.Қурбонлик менталитетига эга инсон ўз ҳаракатлари учун масъулиятни ўз зиммасига олмайди. У уларни ноқулай шароитлар, жамиятнинг адолатсиз тузилиши, атрофдаги одамларнинг шафқатсизлиги ёки оддий омадсизлик билан оқлайди.
Америкалик тадқиқотчилар ҳуқуқбузарлар орасида қурбонлик менталитетининг мисолини топишди. Улардан баъзилари жиноятни ўз танловлари билан эмас, балки жиноий муҳитда ўсганликлари ва қонун бузмаслик имкониятига эга эмасликлари туфайли содир этганларига ишонган.
Бундай одамлар келажакка ҳам фаталистик қарашади: улар умрларининг охиригача фақат нохушликларга дуч келишга мажбур эканликларига ишонадилар. Шундай экан, ҳаётларини яхшилаш учун ҳаракат қилишнинг маъноси йўқ. Агар кимдир уларга муаммоларини ҳал қилиш йўлларини таклиф қилса, улар дарҳол бу йўллар нима учун ишламаслигини кўрсатади.
Қурбонлик менталитетига эга одамлар қуйидаги фикрлар ва қарашлар билан ажралиб туриши мумкин:
- "Ҳамма менга қарши!"
- "Мени омадсиз бўлсам, нима қила оламан?"
- "Биз шундай эмас, ҳаёт шундай."
- "Нима учун фақат мен билан ёмон нарсалар содир бўлади? Мен бунга нима қилдим?"
- "Менинг ҳаётим узлуксиз азоблар занжиридир."
- "Мен ярим кун бепул ишладим. Менда бошқа имкониятлар бор эди."
- "Ҳамма мени аҳмоқ қилиб қўяди."
- "Мен нотўғри иш қилишга мажбур бўлдим!"
- "Мен кичик инсонман. Мен нима қила оламан?"
- "Сен бутун ҳаётимни вайрон қилдин!"
Нега бундай бўлади?
Травматик болалик тажрибаси. Масалан, катталар томонидан зўравонлик ёки тенгдошлар томонидан мазах қилиниш. Бундай вазиятларга дуч келган бола кўпинча ўзини ҳимоя қила олмайди. Агар унга ўз вақтида ёрдам кўрсатилмаса, у ҳаёт шундай тузилганлигига, унга ҳар қандай пайтда ва сабабсиз озор беришлари мумкинлигига ишониб қолади. Ва бола буни ўзгартириш учун ҳеч нарса қила олмайди.Ота-оналардан олинган дунёқарашлар. Болалик йилларида бола ҳар доим ота-оналарининг ҳаракат моделлари, асосий эътиқодлари, қадриятлари ва дунёқарашларини билмаган ҳолда қабул қилади. Агар улардан кимдир қурбонлик менталитетига эга бўлса, бола уни қабул қилиши мумкин. Ва катта ёшда ушбу хислатни сақлаб қолиши мумкин.
Хавфлари
Қурбонлик менталитети баъзи жиҳатларда фойдали бўлиши мумкин. Бу муҳим қарорларни қабул қилиш билан боғлиқ стрессдан ўтишга ёрдам беради ва шунчаки оқим билан кетишга имкон беради. Қурбонлик менталитетига эга одамлар ўз муаммолари ва шикоятлари ҳақида доимий гапириш орқали бошқаларни манипуляция қилиш ва улардан етарлича ҳамдардлик, эътибор ва қўллаб-қувватлаш олишлари мумкин.Бироқ, бу плюслар қурбонлик менталитетига олиб келадиган муаммоларни қопламайди. Қурбонлик менталитетига эга одамлар салбий фикрларга осонлик билан бериладилар ва уларга таҳдид соладиган хавфларни оширишга мойил бўладилар. Бу уларнинг безовталигини кучайтиради. Ушбу ҳолатлар қийналиб юриш, ёмон кайфият билан алмашиниб туради. Бу ҳолатларда қурбонлик менталитетига эга одамлар ўз-ўзини йўқ қилишга мойил бўладилар.
Бошқа муаммо шундаки, қурбонлик менталитети одатда инсонни ўз мақомини сақлаб қолишга ҳаракат қилишга мажбур қилади. Чунки, унинг фикрига кўра, ҳаётдаги ҳар қандай ўзгаришлар олдиндан айтиб бўлмайдиган ва, эҳтимол, салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бу ўз-ўзини саботаж қилишга олиб келади. Масалан, инсон янги, қизиқарли ишга ўтмайди, ҳатто уни таклиф қилишса ҳам. Ёки юқори маошли, аммо масъулиятли лавозимдан бош тортади. Натижада, у ҳаётда ўзини тўлиқ амалга ошира олмайди, хафсаласи пир бўлади ва ўзидан норози бўлади.
Нима қилиш керак?
Қурбонлик менталитети туғма эмас, балки эгалланган хусусиятдир. Қурбонлик менталитетидан қутулиш учун ўз ҳаётингизни кам бўлса-да назорат қилишингиз мумкин ва бу ҳақ-ҳуқуқингиз борлигига ишонишни ривожлантиришингиз керак. Ва масъулиятдан қўрқишни тўхтатиш керак.Бунинг энг яхши усули — психолог ёки психотерапевтга мурожаат қилиш. Муттахассис сизга қурбонлик менталитетини адаптив техникалар билан алмаштиришни ўргатади. Унинг асосида ётган ички ўрнатмаларни батафсил тушунишга ёрдам беради. Ва ниҳоят, у қарорлар қабул қилишда безовталикни камайтириш йўллари ҳақида гапиради.
Мустақил ишлаш учун бир нечта усуллар бор:
- Ҳар сафар қарор қабул қилишдан қочишни хоҳлаганда, турли сценарийларнинг хавфларини таҳлил қилинг ва қўрқувларингизни реал фактлардан ажратишга ҳаракат қилинг. Бу сизга қандай қилиб ҳис-туйғуларингизнинг кўпинча ҳақиқий, мавжуд муаммоларга эмас, балки хатти-ҳаракатларга таъсир қилишини тушунишга ёрдам беради.
- Сиз ҳаётда ҳеч нарсани назорат қила олмаслигингиз тўғрисидаги ишончингизни таҳлил қилинг. Қачон қарор қабул қилишга рухсат берганингизда ҳаммаси яхшиланганини эслаб қолинг. Бу кичик нарса бўлиши мумкин. Аммо бу сизга ҳаётингиз учун жавобгарликни ўз зиммангизга олиш ва мустақил қарорлар қабул қилиш қобилиятига эга эканлигингизни кўрсатади.
- Ноқонуний талабларга, ҳуқуқларингизни бузишга, бажаришни истамаган илтимосларга "йўқ" дейишга ўрганинг. Қадриятларингизга, этик қоидаларингизга ва қизиқишларингизга мос келмайдиган нарсаларни қилишдан бош тортиб, уларни бажаришга ҳақингиз борлигини ўзига кўп марта эслатиб туринг.