Miya va travma

Biz, insonlar, urushlar, falokatlar, shuningdek, zo'ravonlik va xiyonatlardan keyin tiklanish qobiliyatiga egamiz. Ushbu voqealar davomida boshdan kechirganlarimiz hayotimizda chuqur iz qoldiradi, og'riqli va travmatik tajribalar sifatida paydo bo'ladi. Bu tajribalar reallikni qabul qilishimizga, tana ichidagi his-tuyg'ularimizga, emotsional holatimizga, kelajakka qarashimizga va fiziologik hamda immun tizimlarimizga ta'sir qiladi. Travma insonning hozirgi hayot sifatiga ta'sir ko'rsatadi va miyadagi ongni dunyo bilan o'zaro ta'sir modelini o'zgartiradi, bu esa posttravmatik stress buzilishiga (PTSB) olib keladi.

PTSB qanday paydo bo'ladi?​

Stress paytida buyrak usti bezlari kortizol gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon stress reaktsiyasi va uning to'xtashida javob beradi. Ammo PTSB paytida stress gormonlari tahdid o'tganidan keyin ham boshlang'ich darajasiga qaytmaydi. Stress reaktsiyasi (urush/qoch/qotib qol) tahdid o'tganidan keyin ham davom etadi va bu yuqori qo'zg'aluvchanlik, bezovtalik, vahima, xotira va e'tibor muammolari, uyqu buzilishi kabi belgilar bilan namoyon bo'ladi.

Miya PTSB paytida qanday ishlaydi?​

Miyaning asosiy vazifasi bizning omon qolishimiz va tanamizning ehtiyojlarini qondirishdir: oziq-ovqat, dam olish, himoya, jinsiy aloqa va boshpana. Miya bizga kerakli ehtiyojlarni qondiradigan joylarni aniqlash uchun atrof-muhit xaritasini yaratadi va zarur energiyani to'playdi, bizni xavflardan ogohlantiradi yoki qulay imkoniyatlardan xabardor qiladi va harakatlarimizni moslashtiradi.
Miyaning har bir tuzilishi ushbu muhim funksiyalarni bajarishda o'z rolini o'ynaydi, va psixologik travma ularning har biriga ta'sir qiladi. Miya pastdan yuqoriga qarab tuzilgan. Eng primitiv qism – reptilian miya. Bu qism miyaning po'stlog'ida joylashgan bo'lib, nafas olish, qon aylanishi, mushak reaksiyalari, endokrin va immun tizimlarining muvozanatini ta'minlaydi.
Reptilian miyadan yuqorida limbik tizim joylashgan. Bu qism guruhlarda yashaydigan sut emizuvchilarning miyasi bo'lib, his-tuyg'ularni boshqaradi, xavfni kuzatadi, nimadan zavqlanish yoki qo'rqish kerakligini aniqlaydi va murakkab ijtimoiy aloqalarimizni boshqaradi. Reptilian miya va limbik tizim birgalikda "emotsional miya" ni tashkil qiladi.
Miyaning yuqori qatlami frontal loblar – neokorteks. Bu qism bizga nutq va mavhum fikrlash imkonini beradi, katta miqdordagi ma'lumotni qabul qilish va unga ma'no berish qobiliyatini ta'minlaydi. Frontal loblar bizga rejalashtirish va fikr yuritish, kelajakdagi ssenariylarni tasavvur qilish imkonini beradi.

Stress paytida nima sodir bo'ladi?​

Xavf hayotning tabiiy qismidir va miyaning vazifasi uni aniqlash va unga javob berishdir. Atrof-muhit haqidagi sezgir ma'lumotlar ko'zlar, burun, quloqlar va teri orqali limbik tizimdagi talamusga etib boradi, bu esa bizning qayerda ekanligimiz va nima sodir bo'layotganini aniqlaydi. Ushbu sezgilar minadaliga va frontal loblarga yo'naltiriladi. Emotsional miya birinchi bo'lib kelayotgan ma'lumotlarni qayta ishlaydi. Talamus signallarni minadaliga uzatadi va bu juda tez sodir bo'ladi. Xavf aniqlanganda, minadalik gormonlarni ishlab chiqarish uchun gipotalamusga signal beradi, bu esa himoya mexanizmlarini ishga soladi.
PTSB bilan miya bu muvozanatni yo'qotadi. Stressli vaziyat uzoq davom etsa yoki hodisa juda yorqin bo'lsa, frontal loblar bu holatni boshqarishni yo'qotadi va organizm gormonal stress "tuzağı" ga tushadi. Qo'rquv, qayg'u va g'azab holatida frontal loblar his-tuyg'ularni boshqarish qobiliyatini yo'qotadi.

Tiklanish jarayoni​

Stress bilan samarali kurashish uchun minadalik va frontal loblar o'rtasidagi muvozanatni tiklash kerak. Tiklanish jarayonining asosiy vazifasi tanangiz va ongingizni yana boshqarishdir. Stress gormonlarini yoqish uchun jismoniy faoliyatni amalga oshiring. Nafas olish gimnastikasi, stretching va jismoniy faollik nerv tizimini muvozanatga keltirishga yordam beradi. Tana bilan bog'liq terapiya usullari, shuningdek, tinchlanish va diqqatni jamlashga o'rgatadigan usullar qo'llanilishi mumkin.
Shu tarzda, hozirgi zamonda to'liq yashash va atrofdagilar bilan to'liq o'zaro ta'sir qilish imkoniyatiga ega bo'lish uchun stress reaktsiyasining bu halqasini tugatish mumkin.

Xulosa​

Travma inson hayotiga chuqur ta'sir ko'rsatadi va posttravmatik stress buzilishiga (PTSB) olib keladi. PTSB paytida miya doimiy stress holatida qoladi, bu esa insonning emosional holati va jismoniy sog'lig'iga salbiy ta'sir qiladi. Miya stress paytida avtomatik ravishda himoya mexanizmlarini ishga soladi, ammo bu holat uzoq davom etsa, miyaning yuqori qismidagi frontal loblar bu holatni boshqarishni yo'qotadi. Bu esa insonning o'z his-tuyg'ularini va impulslarini nazorat qilishni qiyinlashtiradi.
Stress bilan samarali kurashish uchun minadalik va frontal loblar o'rtasidagi muvozanatni tiklash kerak. Bu jarayonning asosiy vazifasi tanani va ongni yana boshqarishdir. Jismoniy faoliyat, nafas olish mashqlari va tana bilan bog'liq terapiya usullari orqali nerv tizimini muvozanatga keltirish mumkin. Tiklanish jarayoni orqali hozirgi zamonda to'liq yashash va atrofdagilar bilan to'liq o'zaro ta'sir qilish imkoniyatiga ega bo'lish mumkin.
Shunday qilib, travma va PTSB bilan kurashish uchun tanangiz va ongingizni boshqarish yo'llarini o'rganish, jismoniy va emotsional holatingizni tiklash uchun mutaxassislar bilan ishlash muhimdir.