Психология шунчаки замонавий тенденция ёки ақлли сўзлар тўплами эмас, балки фундаментал фан бўлиб, унда қатъий тизимлаштириш ва тадқиқот ишлари ётади. У бизга инсоннинг фикрлари, ҳис-туйғулари ва хатти-ҳаракатларини қандай ишлашини тушунишга ёрдам беради ва исботланган тажрибаларга таянади. Ҳар қандай ҳурматга сазовор фан каби, психологияда ҳам инсон хулқ-атвори ва ҳиссий ҳолатларини тушунишимиз учун ишончли асосни ташкил этувчи маълум қонунлар ва қоидалар мавжуд.
Ёш даври ва ривожланиш
Вояга етиш ва тарбиялашнинг асосий жиҳатларидан бири бу ёш даврига хос хусусиятлардир. Ҳар бир ёш даври маълум бир ривожланиш босқичи билан боғлиқ бўлиб, бола бу даврда янги қобилиятларни ўзлаштириши лозим. Психологлар, масалан, Зигмунд Фрейд, Жан Пиаже ва Эрик Эриксон ҳар бир ривожланиш босқичининг ўзига хос вазифалари борлигини таъкидлайдилар.
Бола ва унинг ривожланиши
Инсон боласи ҳайвонлар дунёсидаги энг ҳимоясиз мавжудотдир, ва Жон Боулби ва Мэри Эйнсворт томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, асосий парвариш қилувчи катталар томонидан ғамхўрлик ва севгисиз болалар омон қолмайди. Бу қонун болаларнинг дастлабки йилларда ҳиссий ривожланиши учун ғамхўрликнинг аҳамиятини ёритади, чунки бу даврда келажакдаги муносабатлар ва ўзини ҳис қилишнинг асослари шаклланади.
Л. С. Выготскийнинг "яқин ривожланиш зонаси" тушунчаси
Л. С. Выготский томонидан тақдим этилган "яқин ривожланиш зонаси" тушунчаси таълим олишда катталарнинг ролини таъкидлайди. Дастлабки босқичларда болалар катталарнинг ёрдамига муҳтож бўлишади ва аста-секин мустақил бўлишади. Бу болаларнинг дастлаб катталар ёрдамида, кейинчалик эса ўз кучлари билан ишлаш босқичларини акс эттиради.
Зейнгарник эффекти ва мотивация
Блюма Зейнгарник томонидан ишлаб чиқилган "тугалланмаган ҳаракатлар қонуни" мотивацияни оширишда катта роль ўйнайди. Агар бола маълум бир ривожланиш вазифасини тугатмаса, у бу вазифага кейинчалик қайтиши мумкин.
Маслой пирамидаси
Абрахам Маслоу томонидан тақдим этилган эҳтиёжлар пирамидаси концепцияси болалар ички мотивациясини ривожлантириш учун асосий эҳтиёжларни қондириш зарурлигини таъкидлайди. Агар бола ҳиссий ноқулайлик ёки қўрқувни бошдан кечирса, бу унинг ўрганишга ва ривожланишга тайёрлигига тўсқинлик қилиши мумкин.
Ота-оналарга тавсиялар
Ота-оналарнинг ўзлари ҳақида
Ота-оналар сифатида биз кўплаб китоблар ўқиб, кўплаб курсларни ўтишимиз мумкин, лекин барибир биз шунчаки инсонмиз. Шу боис, аввало ўзимизга ғамхўрлик қилишни унутмаслигимиз керак.
Ёш даври ва ривожланиш
Вояга етиш ва тарбиялашнинг асосий жиҳатларидан бири бу ёш даврига хос хусусиятлардир. Ҳар бир ёш даври маълум бир ривожланиш босқичи билан боғлиқ бўлиб, бола бу даврда янги қобилиятларни ўзлаштириши лозим. Психологлар, масалан, Зигмунд Фрейд, Жан Пиаже ва Эрик Эриксон ҳар бир ривожланиш босқичининг ўзига хос вазифалари борлигини таъкидлайдилар.
Бола ва унинг ривожланиши
Инсон боласи ҳайвонлар дунёсидаги энг ҳимоясиз мавжудотдир, ва Жон Боулби ва Мэри Эйнсворт томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, асосий парвариш қилувчи катталар томонидан ғамхўрлик ва севгисиз болалар омон қолмайди. Бу қонун болаларнинг дастлабки йилларда ҳиссий ривожланиши учун ғамхўрликнинг аҳамиятини ёритади, чунки бу даврда келажакдаги муносабатлар ва ўзини ҳис қилишнинг асослари шаклланади.
Л. С. Выготскийнинг "яқин ривожланиш зонаси" тушунчаси
Л. С. Выготский томонидан тақдим этилган "яқин ривожланиш зонаси" тушунчаси таълим олишда катталарнинг ролини таъкидлайди. Дастлабки босқичларда болалар катталарнинг ёрдамига муҳтож бўлишади ва аста-секин мустақил бўлишади. Бу болаларнинг дастлаб катталар ёрдамида, кейинчалик эса ўз кучлари билан ишлаш босқичларини акс эттиради.
Зейнгарник эффекти ва мотивация
Блюма Зейнгарник томонидан ишлаб чиқилган "тугалланмаган ҳаракатлар қонуни" мотивацияни оширишда катта роль ўйнайди. Агар бола маълум бир ривожланиш вазифасини тугатмаса, у бу вазифага кейинчалик қайтиши мумкин.
Маслой пирамидаси
Абрахам Маслоу томонидан тақдим этилган эҳтиёжлар пирамидаси концепцияси болалар ички мотивациясини ривожлантириш учун асосий эҳтиёжларни қондириш зарурлигини таъкидлайди. Агар бола ҳиссий ноқулайлик ёки қўрқувни бошдан кечирса, бу унинг ўрганишга ва ривожланишга тайёрлигига тўсқинлик қилиши мумкин.
Ота-оналарга тавсиялар
- Сабабларга тушуниш: Фарзандингизнинг ҳаракатлари ҳиссий ёки психологик омиллар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Уни тингланг ва нима ташвишлантираётганини аниқлашга ҳаракат қилинг.
- Ёндошувни мослаштириш: Ота-оналарнинг мотивацияси фарзандингизнинг қизиқишларига тўғри келмаслиги мумкин. Уни қизиқтирадиган нарсани аниқланг.
- Реалистик кутилишлар ўрнатиш: Фарзандингизнинг ёши ва қобилиятларига мос келадиган кутилишларни қўйинг.
Ота-оналарнинг ўзлари ҳақида
Ота-оналар сифатида биз кўплаб китоблар ўқиб, кўплаб курсларни ўтишимиз мумкин, лекин барибир биз шунчаки инсонмиз. Шу боис, аввало ўзимизга ғамхўрлик қилишни унутмаслигимиз керак.