Фарзанд тарбиясида турли усулларни кўриб чиқишни таклиф қиламан, ва улар фарзанд шахсияти шаклланишига қандай таъсир қилиши мумкинлигини тушунтираман.
Тарбия усули нима?
1. Демократик (авторитетли) тарбия усули:
Болалар ўз фикрлари ва ҳис-туйғуларини ота-оналари билан бўлишади, ҳеч қандай маълумотни яширишмайди. Ота-оналар эса уларни эшитишади ва қўллаб-қувватлашади, агар керак бўлса ёрдам беришга тайёр. Ота-оналар бола кўп нарсани мустақил қила олишига ишонишади, шу сабабли унга баъзи вазифаларни топширишдан қўрқмайдилар.
Бундай усулдаги тарбия болани ижтимоий мослашган ва ўзига ишонувчан қилиб тарбиялайди, у ўзини назорат қила олади ва юқори ўз-ўзини баҳолаш қобилиятига эга бўлади.
2. Назорат қилувчи (авторитар) тарбия усули:
Бу усул болани эмоционал қабул қилмаслик билан характерланади. Ота-оналар талабларини сўзсиз бажаришни талаб қиладилар, сабабларни тушунтирмайдилар. Мулоқотнинг буйруқ ва директив услуби устунлик қилади, бу ҳолда болаларга ўз фикрларини билдиришга рухсат берилмайди.
Натижада, болалар қўрқувчан ва ёпиқ, асабий ва талабчан бўлиб ўсишади.
3. Либерал тарбия усули:
Либерал усулда талаблар ва қоидалар йўқ ёки кам бўлади, шу сабабли бола хулқ-атвор нормаларини ўзлаштирмайди. У бўйсунмайдиган ва агрессив бўлиб, ўзини талабчанликдан маҳрум қилади.
4. Бефарқлик тарбия усули:
Бу усулда болага нисбатан эмоционал совуқлик ва узоқлик, шунингдек, назорат даражасининг пастлиги кузатилади. Ота-оналар боланинг қизиқишларини пайқашмайди, у билан мулоқот қилмайдилар ва унинг ривожланиши билан шуғулланмайдилар.
Бундай болалар бошқаларга нисбатан жиноятчилик ва тажовузкорликка мойил бўладилар.
5. Гипопротекция (кам назорат):
Гипопротекция болага нисбатан етарли даражада назорат ва ғамхўрлик йўқлиги билан характерланади. Бу боланинг мустақил бўлишига, лекин салбий таъсирга тушиб қолишига олиб келади.
6. Гиперопека (ортлиқ назорат):
Ота-оналар болага нисбатан кўплаб тақиқлар қўяди ва уни мустақилликдан маҳрум қилади. Бу боланинг мустақил бўлмаслигини келтириб чиқаради.
7. Эмоционал рад этиш:
Бу усул ота-оналарнинг бола эҳтиёжларини инкор қилиши ва унга нисбатан шафқатсизлик қилиш билан характерланади. Бундай болалар ўзларини ёлғиз ҳис қилиб, паст ўз-ўзини баҳолашга эга бўлишади.
8. Юқори маънавий масъулият:
Бу усулда ота-оналар боланинг юксак қобилиятли ва муваффақиятли бўлиши керак, деган кутилмаларга эга. Бу болада ўз-ўзига ишончни йўқотишга сабаб бўлиши мумкин.
9. Ёрдамчи тарбия усули:
Бу усулда бола ўз эҳтиёжларини яхши тушунади, ота-оналар эса боланинг ривожланишига ёрдам беришга тайёр.
Тарбия усуллари кўплаб омиллар билан боғлиқ бўлиши мумкин, лекин боланинг шахсий ривожланишини тўғри қўллаб-қувватлаш муҳим.
Тарбия усули нима?
- Бу оилада бола билан муносабатларнинг усули бўлиб, назорат, ғамхўрлик ва меҳр кўрсатиш даражаси, бола ва ота-она ўртасидаги эмоционал алоқалар, катталарнинг боланинг хулқ-атворига раҳбарлик қилиш хусусияти ва тақиқлар сони билан характерланади.
1. Демократик (авторитетли) тарбия усули:
Болалар ўз фикрлари ва ҳис-туйғуларини ота-оналари билан бўлишади, ҳеч қандай маълумотни яширишмайди. Ота-оналар эса уларни эшитишади ва қўллаб-қувватлашади, агар керак бўлса ёрдам беришга тайёр. Ота-оналар бола кўп нарсани мустақил қила олишига ишонишади, шу сабабли унга баъзи вазифаларни топширишдан қўрқмайдилар.
Бундай усулдаги тарбия болани ижтимоий мослашган ва ўзига ишонувчан қилиб тарбиялайди, у ўзини назорат қила олади ва юқори ўз-ўзини баҳолаш қобилиятига эга бўлади.
2. Назорат қилувчи (авторитар) тарбия усули:
Бу усул болани эмоционал қабул қилмаслик билан характерланади. Ота-оналар талабларини сўзсиз бажаришни талаб қиладилар, сабабларни тушунтирмайдилар. Мулоқотнинг буйруқ ва директив услуби устунлик қилади, бу ҳолда болаларга ўз фикрларини билдиришга рухсат берилмайди.
Натижада, болалар қўрқувчан ва ёпиқ, асабий ва талабчан бўлиб ўсишади.
3. Либерал тарбия усули:
Либерал усулда талаблар ва қоидалар йўқ ёки кам бўлади, шу сабабли бола хулқ-атвор нормаларини ўзлаштирмайди. У бўйсунмайдиган ва агрессив бўлиб, ўзини талабчанликдан маҳрум қилади.
4. Бефарқлик тарбия усули:
Бу усулда болага нисбатан эмоционал совуқлик ва узоқлик, шунингдек, назорат даражасининг пастлиги кузатилади. Ота-оналар боланинг қизиқишларини пайқашмайди, у билан мулоқот қилмайдилар ва унинг ривожланиши билан шуғулланмайдилар.
Бундай болалар бошқаларга нисбатан жиноятчилик ва тажовузкорликка мойил бўладилар.
5. Гипопротекция (кам назорат):
Гипопротекция болага нисбатан етарли даражада назорат ва ғамхўрлик йўқлиги билан характерланади. Бу боланинг мустақил бўлишига, лекин салбий таъсирга тушиб қолишига олиб келади.
6. Гиперопека (ортлиқ назорат):
Ота-оналар болага нисбатан кўплаб тақиқлар қўяди ва уни мустақилликдан маҳрум қилади. Бу боланинг мустақил бўлмаслигини келтириб чиқаради.
7. Эмоционал рад этиш:
Бу усул ота-оналарнинг бола эҳтиёжларини инкор қилиши ва унга нисбатан шафқатсизлик қилиш билан характерланади. Бундай болалар ўзларини ёлғиз ҳис қилиб, паст ўз-ўзини баҳолашга эга бўлишади.
8. Юқори маънавий масъулият:
Бу усулда ота-оналар боланинг юксак қобилиятли ва муваффақиятли бўлиши керак, деган кутилмаларга эга. Бу болада ўз-ўзига ишончни йўқотишга сабаб бўлиши мумкин.
9. Ёрдамчи тарбия усули:
Бу усулда бола ўз эҳтиёжларини яхши тушунади, ота-оналар эса боланинг ривожланишига ёрдам беришга тайёр.
Тарбия усуллари кўплаб омиллар билан боғлиқ бўлиши мумкин, лекин боланинг шахсий ривожланишини тўғри қўллаб-қувватлаш муҳим.