Овқатланиш — бу шунчаки организмнинг физиологик эҳтиёжларини қондиришдан иборат эмас. Кўплаб одамлар учун овқатланиш режими ва маҳсулотларни танлаш уларнинг ҳаётидаги мураккаб ва кўп қиррали қисмга айланади. Бу жисмоний саломатликка, эмоционал ҳолатга ва ижтимоий муносабатларга таъсир кўрсатади.
Ушбу мақолада учта асосий овқатланиш хулқ-атворини кўриб чиқамиз: чекловли, эмоционал ва экстернал овқатланиш. Шунингдек, уларнинг психологик жиҳатлари, юзага келадиган оқибатлари ва ўз одатларини англаб, бошқаришга қаратилган тавсияларни ҳам ўрганамиз.
Чекловли овқатланишнинг психологик оқибатлари овқат ва вазнга нисбатан кучли хавотир, бу эса анорексия ёки булимия каби овқатланиш хулқ-атворининг бузилишларига олиб келиши мумкин. Саломатлик фақат эстетика эмаслигини ёдда тутиш муҳим. Овқатланишга ёндошув мувозанатли бўлиши керак. Овқатнинг сифатига аҳамият беришга интилинг ва рационга турли хил маҳсулотларни киритиб, организмнинг барча эҳтиёжларини қондиришга ҳаракат қилинг.
Бу ортиқча овқатланишга ва ҳатто эмоцияларни бошқариш усули сифатида овқатга қарамликка олиб келиши мумкин. Бундай хулқ-атворни англаш уни енгишнинг биринчи қадами ҳисобланади. Стрессни енгиш одатини бошқа соғлом механизмларга алмаштиринг:
Ижтимоий ва маданий нормалар бундай хулқ-атворнинг шаклланишида катта роль ўйнайди. Натижада, инсон очлик ҳис қилмаса ҳам овқатланишни бошлаши мумкин. Бундай хулқ-атворни "ижтимоий ортиқча овқатланиш" деб аташ мумкин ва бу байрамларда ёки компанияда айниқса намоён бўлади.
Психологик жиҳатдан экстернал овқатланиш ўзини гуруҳга мансублик ҳис қилиш ва гуруҳ талабларига мос келиши зарурлигини билдириши мумкин. Бундай хулқ-атворни бошқариш учун онгли равишда овқатланишни амалда қўлланиш мумкин, яъни танангизнинг сигналларига эътибор бериш ва овқатни ташқи стимулларга асосланмаган ҳолда танлаш. Ортиқча триггерларсиз овқатланиш муҳитини яратиш ҳам экстернал овқатланиш эҳтимолини камайтиришга ёрдам беради.
Масалан, когнитив-бихевиорал терапия овқат ва тана ҳақидаги салбий фикрлаш паттернларини ўзгартиришда самарали бўлиши мумкин. Шунингдек, ўз-ўзини бошқариш ва эмоционал барқарорлик кўникмаларини ривожлантириш триггерларга тўғри ёндашиш имконини беради.
Бу нафақат исталган вазнга эришишга ёрдам беради, балки руҳий ҳолатни яхшилайди, ўзини ўзига бўлган ишончни оширади ва соғлом одатларни шакллантиришга ҳисса қўшади. Физик ва эмоционал саломатликка эътибор бериш, шу жумладан, овқатга нисбатан онгли муносабат орқали, ўзингиз билан ва атрофингиздаги дунё билан уйғунликни таъминлайди.
Агар овқатланиш хулқ-атворингизни чуқурроқ ўрганмоқчи бўлсангиз ва одатларингиз қандай эканлигини тушунишни истасангиз, турли тестлардан ўтиб, ўзингизнинг овқатланиш билан боғлиқ муаммоларингизни аниқлашингиз мумкин.
Ушбу мақолада учта асосий овқатланиш хулқ-атворини кўриб чиқамиз: чекловли, эмоционал ва экстернал овқатланиш. Шунингдек, уларнинг психологик жиҳатлари, юзага келадиган оқибатлари ва ўз одатларини англаб, бошқаришга қаратилган тавсияларни ҳам ўрганамиз.
Чекловли овқатланиш хулқ-атвори
Чекловли овқатланиш хулқ-атвори кўпинча муайян вазнга эришиш ёки уни сақлаб қолишга интиладиган одамлар орасида учрайди. Бу қаттиқ парҳезлар, калорияни чеклаш ёки муайян маҳсулотларни рациондан чиқариб ташлаш каби ҳолатларда намоён бўлади. Бундай хулқ-атворга жамиятдаги гўзаллик идеаллари, атрофдаги босим ва шахсий фикрлар каби ички ва ташқи омиллар сабаб бўлади.Чекловли овқатланишнинг психологик оқибатлари овқат ва вазнга нисбатан кучли хавотир, бу эса анорексия ёки булимия каби овқатланиш хулқ-атворининг бузилишларига олиб келиши мумкин. Саломатлик фақат эстетика эмаслигини ёдда тутиш муҳим. Овқатланишга ёндошув мувозанатли бўлиши керак. Овқатнинг сифатига аҳамият беришга интилинг ва рационга турли хил маҳсулотларни киритиб, организмнинг барча эҳтиёжларини қондиришга ҳаракат қилинг.
Эмоционал овқатланиш хулқ-атвори
Кўпчилик стрессни, тинчланишни ёки салбий ҳис-туйғуларни компенсация қилиш учун овқатдан фойдаланади. Эмоционал овқатланиш хулқ-атвори овқатланиш хоҳиши жисмоний очлик эмас, балки стресс, хавотир, қайғу ёки ёлғизликка жавоб сифатида пайдо бўлганида юзага келади. Бу хулқ-атворни бошқарувчи психологик механизмлар чарчоқ, депрессия, паст ўзини баҳолаш ва ҳис-туйғулар билан тўғри муомала қила олмасликни ўз ичига олади.Бу ортиқча овқатланишга ва ҳатто эмоцияларни бошқариш усули сифатида овқатга қарамликка олиб келиши мумкин. Бундай хулқ-атворни англаш уни енгишнинг биринчи қадами ҳисобланади. Стрессни енгиш одатини бошқа соғлом механизмларга алмаштиринг:
- спорт билан шуғулланиш, медитация,
- дўстлар билан мулоқот,
- ҳобби каби фаолиятлар эмоционал ҳолатни яхшилашга хизмат қилади.
- Психотерапия ҳам бу хулқ-атворни тушуниш ва ўзгартиришда ёрдам бера олади.
Экстернал овқатланиш хулқ-атвори
Экстернал овқатланиш хулқ-атвори биз овқатни қабул қилишни ташқи омиллар орқали бошқараётган ҳолатларда намоён бўлади. Масалан, овқатнинг кўриниши, ҳиди ёки бошқаларнинг хулқ-атвори билан боғлиқ ҳолда.Ижтимоий ва маданий нормалар бундай хулқ-атворнинг шаклланишида катта роль ўйнайди. Натижада, инсон очлик ҳис қилмаса ҳам овқатланишни бошлаши мумкин. Бундай хулқ-атворни "ижтимоий ортиқча овқатланиш" деб аташ мумкин ва бу байрамларда ёки компанияда айниқса намоён бўлади.
Психологик жиҳатдан экстернал овқатланиш ўзини гуруҳга мансублик ҳис қилиш ва гуруҳ талабларига мос келиши зарурлигини билдириши мумкин. Бундай хулқ-атворни бошқариш учун онгли равишда овқатланишни амалда қўлланиш мумкин, яъни танангизнинг сигналларига эътибор бериш ва овқатни ташқи стимулларга асосланмаган ҳолда танлаш. Ортиқча триггерларсиз овқатланиш муҳитини яратиш ҳам экстернал овқатланиш эҳтимолини камайтиришга ёрдам беради.
Психологик жиҳатлар ва овқатланиш хулқ-атворини бошқариш
Ўз овқатланиш хулқ-атворини англаш соғлом одатларни шакллантириш ва ҳаёт сифати яхшилаш учун муҳим қадамдир. Психологик усуллар, масалан, овқатланиш кундалиги юритиш, қўллаб-қувватлаш гуруҳларида қатнашиш ёки нутрициолог ва психолог билан ишлаш одатларни ўзгартириш ва овқатга нисбатан онгли муносабатни шакллантиришда катта ёрдам беради.Масалан, когнитив-бихевиорал терапия овқат ва тана ҳақидаги салбий фикрлаш паттернларини ўзгартиришда самарали бўлиши мумкин. Шунингдек, ўз-ўзини бошқариш ва эмоционал барқарорлик кўникмаларини ривожлантириш триггерларга тўғри ёндашиш имконини беради.
Хулоса
Турли хил овқатланиш хулқ-атворлари ва уларнинг психологик жиҳатларини тушуниш соғлом ҳаёт тарзига йўл очади.Бу нафақат исталган вазнга эришишга ёрдам беради, балки руҳий ҳолатни яхшилайди, ўзини ўзига бўлган ишончни оширади ва соғлом одатларни шакллантиришга ҳисса қўшади. Физик ва эмоционал саломатликка эътибор бериш, шу жумладан, овқатга нисбатан онгли муносабат орқали, ўзингиз билан ва атрофингиздаги дунё билан уйғунликни таъминлайди.
Агар овқатланиш хулқ-атворингизни чуқурроқ ўрганмоқчи бўлсангиз ва одатларингиз қандай эканлигини тушунишни истасангиз, турли тестлардан ўтиб, ўзингизнинг овқатланиш билан боғлиқ муаммоларингизни аниқлашингиз мумкин.