Psixo-seksual rivojlanish

Psixo-seksual rivojlanish insonning uch bosqichni o‘z ichiga oladi: platonik, erotik va jinsiy. Ushbu bosqichlarning uyg‘un va muvaffaqiyatli kechishi sifatli munosabatlarni shakllantirish uchun mustahkam poydevor yaratadi. Aksincha, har qanday bosqichda sodir bo‘ladigan uzilishlar va buzilishlar shaxsiy hayotda turli daraja va o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.

Psixo-seksual rivojlanish bosqichlarining o‘ziga xos jihatlariga o‘tishdan oldin, bog‘lanish turlari va jinsiy rolga oid xulq-atvor stereotiplarini shakllantirish bosqichlariga qisqacha to‘xtalib o‘taman.

Bog‘lanish turi eng erta yoshda (1,5 yoshgacha) shakllanadi va keyinchalik sherik (yoki sheriklar) bilan o‘zaro munosabatlarga ta'sir qiladi. Ona bolaning o‘zini qanday tutishi, o‘zini qanday his qilishi va namoyon qilishi natijasida bog‘lanishning quyidagi turlari paydo bo‘ladi:

1. Ishonchli (emotsional jihatdan xavfsiz ona bo‘lganda);
2. Qochish (ona sovuq, yetib bo‘lmas);
3. Tashvishli (ona ishonchsiz, beqaror);
4. Dezorganizatsiyalangan (ona travma keltiruvchi, bolaning hayratda qolishi).

Jinsiy roldagi xulq-atvor stereotiplari 2-5 yoshdan 7-10 yoshgacha shakllanadi. Erkaklar va ayollar qanday munosabatda bo‘lishadi, ularning odatlari va xulq-atvori qanday bo‘ladi. Bu bosqichda erkaklik va ayollik ideallari, qiz bolaning ayolga, keyin esa buviga aylanishi, o‘g‘il bolaning erkak bo‘lishi, keyin esa boboga aylanishi tushunchasi shakllanadi.

Ushbu bosqich ikki fazani o‘z ichiga oladi: nazariy (bu jinsiy rollar va xulq-atvor strategiyalarini oila va yaqin atrof-muhitda kuzatish orqali o‘rganish). Bu tasavvurlarni boyitish uchun bolalarga turli ertaklarni o‘qib berish kerak.

Ushbu bosqichda mavjud bo‘lgan zararli qoidalar misollari: "qizlar g‘azablanmaydi", "qizlar itoatkor bo‘lishi kerak" va hokazo.

Ikkinchi faza esa amaliy (jinsiy rol xulq-atvorining o‘ziga xos jihatlarini amalda qo‘llash, odatda syujetli-rolli o‘yinlar orqali). Bu davrda obro‘ odatda ota-onalardan tengdoshlar tomon o‘tadi (separatsiya yuz beradi). Bolani dunyo bilan xavfsiz o‘zaro munosabatda bo‘lishni o‘rgatish muhim.

Jinsiy stereotiplar tushunchasi nima o‘z ichiga oladi?

• Jins — bu fiziologik va biologik xususiyatlar to‘plami. Jins erkak va ayol bo‘ladi.
• Gender — bu insonning jamiyatdagi xulq-atvori, rollari, kutilmalari va harakatlari. Erkak (muskulin) va ayol (feminin) genderlari mavjud. Odatda gender ijtimoiy, madaniy, siyosiy va boshqa omillar orqali belgilanadi.

Psixo-seksual yo‘nalishlarni shakllantirish bosqichining vazifasi — bu jinsiy maylning obyektini tanlash va jinsiy maylning amalga oshirish shaklini tanlash (getero, gomo va biseksuallik).

7-10 yoshda platonik libidoning bosqichi rivojlanadi: erotik tusga ega bo‘lmagan platonik sevgi.

• Birinchi faza — nazariy. Bu bolalikdagi sevgi va qarama-qarshi jins vakillari ishtirokida sodir bo‘ladigan mardlik haqidagi fantaziyalar bilan namoyon bo‘ladi.
• Ikkinchi, amaliy fazada esa bunday fantaziyalarni amalga oshirish muhim (do‘stlik, muloqot, e'tibor belgilari).

Ushbu bosqichning yo‘qligi yoki salbiy kechishi natijasida quyidagi holatlar yuzaga kelishi mumkin:

• Munosabatlarda kinoya va shoshqaloqlik;
• His-tuyg‘ularni va his qilishni taqiqlash;
• Tushunchalarni almashtirish (masalan, agar jinsiy aloqada hammasi yaxshi bo‘lsa, bu sevgi, uy bekasi esa sevgi);
• Faoliyat, kariyeraga qochish;
• Tanlangan odamga qo‘yiladigan talablarda haqiqatdan yiroqlik;
• Amaliyotning yo‘qligi idealizatsiyaga olib keladi.

Erotik bosqich (erotik libidoning shakllanishi). Yosh: 11-15 yosh. Erotik bosqich mehribonlik, yumshoq so‘zlar, tegishlar kabi mayllarni o‘z ichiga oladi.

• Birinchi, nazariy faza — bu erotik fantaziyalar. O‘pish va quchoqlash haqidagi fantaziyalar. Ushbu fantaziyalardan bunday yaqinlikka bo‘lgan munosabat shakllanadi.
• Ikkinchi, amaliy fazada esa erotik libidoning obyektini tanlash sodir bo‘ladi. Jismoniy masofaning qisqarishi (obektga tegish, quchoqlash, o‘pish) qabul qilinadigan shakllarda amalga oshiriladi, erotik o‘yinlar (butul, medli raqslar).

Ushbu bosqich kechmagan bo‘lsa yoki salbiy kechgan bo‘lsa, natijada quyidagi holatlar yuzaga keladi:

• Masofani qisqartirishdan qo‘rqish;
• O‘pishlar, mehribonlik, erotik tegishlarni qadrsizlantirish;
• O‘z tanasini erotik jihatdan yoqimsiz his qilish;
• Noziklik strategiyalarini shakllantirmaganlik;
• Ayollarda orgazmning yo‘qligi va natijada orgazm va lazzat bera oladigan sherik qidirish;
• Ushbu bosqichda munosabatlar kechikishi (ayollarda ko‘proq) yoki bu bosqichni o‘tib yuborish (erkaklarda).

Ota-onalarning roli bu bosqichda o‘zgarishlar haqida ma'lumot berishdir (qizlarda menstruatsiya, erkaklarda ereksiya, eyakulyatsiya, pollyutsiyalar).

Psixo-seksual rivojlanish jarayonida ajralishning roli:

Ajralish — bu o‘zaro muhim sub'ektlarning bir-biridan psixologik ajralishi bo‘lib, bu ularning munosabatlarini o‘zgartiradi va har bir sub'ektning kognitiv, emosional va funksional mustaqilligiga erishiladi.

Ajralish turlari:

• Funksional (qarorlar qabul qilish va harakatlarda mustaqillik — 3 yoshdan);
• Konfliktologik (ota-onalar bilan munosabatlarda aybdorlik, g‘azab, tashvish, ishonchsizlik hislarining yo‘qligi);
• Atitüdli (ota-onaning fikri va qo‘llab-quvvatlashiga bog‘liq bo‘lmagan o‘ziga xos e'tiqodlarning mustaqilligi);
• Emotsional (ota-onaning ma'qullashiga bog‘liq bo‘lmaslik, mustaqil bo‘lish).

Jinsiy bosqich (jinsiy libidoning shakllanishi). Yosh: 16 - 20-25 yosh. Ushbu bosqichning vazifalari: sevish, o‘zini o‘rganish, ishonch hosil qilish.

• Nazariy faza jinsiy fantaziyalarni, orzularni, yaqinlik obyektini tanlashni o‘z ichiga oladi.
• Amaliy faza — birinchi jinsiy tajriba (debyut).

Ushbu bosqichni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur omillar:

• Jismoniy tayyorgarlik (qizlarda barqaror menstruatsiya, homiladorlikka tayyorlik);
• Ikkala sherikning ichki tayyorgarligi: ishonchli, xavfsiz munosabatlar, kontratseptsiya haqida bilim va tushunchaga ega bo‘lish.

Psixo-seksual rivojlanish kechikishining universal belgilarini hamda umumiy (har qanday bosqichga taalluqli) belgilarni o‘z ichiga oladi:

• Ishonchli ijtimoiy xulq-atvor, strategiyalar va ko‘nikmalar mavjud emasligi;
• Intim munosabatlar va jinsiy aloqaga nisbatan bolalik qarashlari (masalan, qiz uchun jinsiy aloqada bo‘lishdan oldin erkakning uni qo‘lga kiritishi kerak);
• Amalda bo‘lmagan fantaziyalar (buzilgan fantaziyalar natijasida buzilganliklarning rivojlanishi mumkin);
• Jinsiy ehtiyojlar va chegaralarni tushunmaslik;
• Potentsial sherik bilan aloqa o‘rnatish va saqlashda qiyinchiliklar;
• Kronologik jihatdan muhim kechikishlar.