Qishki depressiya: sabablari, alomatlari va oldini olish usullari

Qishki depressiya – bu bolalar va kattalarda keng tarqalgan ruhiy kasallikdir. Ushbu patologik holatning birinchi alomatlari ko‘pincha kuz oxirida paydo bo‘ladi, lekin eng keskin tarzda yanvar-fevral oylarida namoyon bo‘ladi. Apathik kayfiyat va ishchanlikning pasayishi hayot sifatiga katta ta'sir qiladi. Olimlar ushbu kasallikning barcha sabablarini va rivojlanish mexanizmlarini aniqlamagan bo‘lsalar-da, bu muammoni bartaraf etishning samarali usullarini ishlab chiqishgan. Bu usullar qishki depressiyaga moyil bo‘lgan odamlarni yil davomida o‘zlarini yaxshi his qilishiga imkon beradi.

Mavsumiy affektiv buzilish nima?​

Ruhiy salomatlik sohasidagi mutaxassislar bu buzilish haqida faqat o'tgan asrning 80-yillarida gapira boshlashdi. Birinchi marta mavsumiy affektiv buzilishni (MAB) 1984 yilda psixolog Norman Rozental tasvirlagan. U uzoq vaqt davomida Janubiy Afrikada ishlagan, lekin keyinchalik Nyu-Yorkka ko‘chib o‘tgan. Kuzda u sustlik va kayfiyatning yomonlashishini his qila boshladi va qishda uning holati yanada yomonlashdi. U muammolarni hamkasblariga aytib berdi va keyinchalik bu patologiyaga mavsumiy affektiv buzilish deb nom berishdi. Ushbu buzilish bir qator omillar ta'sirida yuzaga keladi.

Mavsumiy depressiya turlari​

Psixologlar ushbu buzilishning ikki asosiy turini ajratib ko‘rsatishadi:

1. Qishki
   Bunday alomatlar, masalan, ishtahani oshishi, charchoq, uyquchanlik va boshqalar bahorgacha saqlanib turadi.
2. Yozgi
   Bu kamroq uchraydi. Uning xarakterli belgilariga asabiylik, tashvish, uyqusizlik, ishtahaning kamayishi kiradi. Ko'pincha ular kuzgacha saqlanadi.

Qishki depressiyaning sabablari​

Bu muammodan aziyat chekadigan bemorlarni kuzatish bir qator omillarni aniqlashga imkon berdi, ular mavsumiy depressiyaning rivojlanishiga yordam beradi.

Sirkad ritm buzilishlari​

Kuzda fotoperiod tez o'zgarishni boshlaydi. Tunlar uzunroq, kunlar esa qisqaradi. Shuning uchun odamda sirkad ritmi buzilishi mumkin, bu organizmning kunning o'zgarishiga adekvat javob berishi uchun javob beradi. Tadqiqotlar kun davomiyligi va depressiv buzilish darajasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tasdiqladi. Sirkad ritm o'zgarishlari uyqu jarayonlari uchun mas'ul bo'lgan melatonin ajralishidagi o'zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Yorqin nur gormon ishlab chiqarilishini bostiradi.

Uyqu muammolari​

Uzoq tungi dam olish organizmning hissiy, psixik va jismoniy salohiyatini tiklash uchun zarurdir. Odamning xususiyatlariga qarab, sog'lom uyquning davomiyligi kamida 6-8 soat bo'lishi kerak. Ko‘pincha odamlar uzoq muddatli uyqusizlikdan so‘ng depressiya alomatlarini namoyon qiladi. Qishki depressiya paydo bo'lganda uyquchanlik paydo bo'ladi. Organizm uzoq uyqu orqali tiklanishga harakat qiladi.

D vitamini yetishmasligi​

Odam tanasi uchun zarur bo'lgan D vitaminining ko'p qismi ultrabinafsha ta'sirida terining yuzaki qatlamlarida hosil bo'ladi. Biroq, kuzda quyosh ko'pincha bulutlar bilan qoplanadi. Ushbu davrda tanada ushbu vitamin ishlab chiqarilishi keskin pasayadi. Uning yetishmasligi umumiy sog'liq holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi va depressiya rivojlanish xavfini oshiradi.

Doimiy stress​

Odamlar ko‘p vaqtini turli masalalarni hal qilish bilan o‘tkazadi. Bu hissiy zo'riqishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ko‘pincha hatto uyda ham odamning yechilmagan masalalari haqida o‘ylar uxlashga imkon bermaydi. Doimiy stress diqqatni jamlash qobiliyatining pasayishi, tez charchash va uyquchanlikka olib keladi. Hissiy zo'riqish qishki depressiyaning paydo bo'lishi uchun sharoit yaratadi.

Jismoniy faollikning kamayishi​

Sovuq boshlanishi bilan ko‘plab odamlar ko‘chada yugurish va boshqa jismoniy mashqlarni to‘xtatadilar. Jismoniy faollik miya faolligini rag'batlantiradi, endorfinlar va serotonin ishlab chiqarishni rag'batlantiradi. Ushbu gormonlar baxt tuyg'usining paydo bo'lishiga bevosita ta'sir qiladi. Ularning ishlab chiqarilishi energiya ko‘tarilishi va kayfiyatning yaxshilanishiga yordam beradi.

Genetik moyillik​

Qishki depressiyadan doimiy ravishda aziyat chekadigan ota-onalarning bolalari ko‘pincha xuddi shunday kasallikka ega ekanligi aniqlandi. Ushbu moyillikni ta'minlaydigan genlar hali aniqlanmagan.

Kasallikning alomatlari va belgilari​

Qishki depressiyaning xarakterli belgilari quyidagilardan iborat:

• umidsizlik, ayb va tushkunlik hissi;
• tushkun kayfiyat;
• o'zini past baholash;
• tashvish va zo'riqish;
• diqqatni jamlash qobiliyatining pasayishi;
• xotiraning yomonlashuvi;
• dangasalik, uyquchanlik;
• kuch-quvvat yo'qligi, energiyaning pasayishi;
• ovqat hazm qilish buzilishlari;
• jinsiy istakning pasayishi;
• asabiylik va boshqalar.

Har doim ham barcha alomatlar bir vaqtning o'zida paydo bo'lmaydi. Shuningdek, ularning ifodalanish darajasi har xil odamlarda bir xil emas. Ushbu kasallikning yashirin shakli ham mavjud. Unga xos bo'lgan xususiyatlar sustlik, uyquchanlik, ovqatlanishning buzilishi va charchoqdir.

Depressiv holatning asoratlari​

Ijobiy davrda mavsumiy depressiya quyidagi asoratlarga olib kelishi mumkin:

• hayot sifatining yomonlashishi;
• surunkali charchoq;
• xavotir yoki bipolyar buzilishning rivojlanishi;
• semirish;
• psixotrop moddalar qaramligi;
• kognitiv funktsiyalarning pasayishi;
• o'z joniga qasd qilish fikrlari.

Kasallikni diagnostika qilish​

Odamda mavsumiy depressiyaning mavjudligini aniq aniqlash imkonini beradigan instrumental va laboratoriya tadqiqotlari mavjud emas. Diagnostika anamnez yig'ish va mavjud shikoyatlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, ko'pincha maxsus psixologik testlardan o'tish tavsiya etiladi.

Qishki depressiyani davolash va oldini olish bo'yicha tavsiyalar​

Faqat kasallikning eng noqulay o‘tishida antidepressantlar va bemorning hissiy holatini tuzatishga yordam beradigan boshqa dori vositalari buyuriladi. Shu bilan birga, qishki depressiyaning belgilari bilan kurashishga va kelajakda bu muammoning oldini olishga yordam beradigan turmush tarzini o'zgartirish bo'yicha ko'plab tavsiyalar mavjud.

Kognitiv-xulq-atvor terapiyasi​

Mutaxassis bilan ishlash tashvish, obsesif fikrlar, fobiyalar va boshqalarni bartaraf etishga imkon beradi. Terapiya yangi naqshlarni ishlab chiqishga, salbiy fikrlash modelini o'zgartirishga va bezovta qiluvchilarga yangi reaktsiyalar turini qurishga qaratilgan.

Nur terapiyasi​

Ushbu usul quyosh nurining etishmasligini to'ldirish uchun sun'iy yorug'lik manbalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ko'pincha ko'k yoki oq nur chiqaradigan yorqin lampalar qo'llaniladi. Ushbu protsedura uyda ham, klinikada ham o'tkazilishi mumkin. Ertalab ham, kechqurun ham bajarish mumkin. Seansning davomiyligi 15-60 daqiqa. Fototerapiya ishtahani barqarorlashtirish, uyquni normallashtirish va charchoqqa barham berishga yordam beradi.

Qishni sevishni o'rganing​

Bog'da uzoq yurishlar qilish, hatto kichik o'zgarishlarni ham tabiatda ko'rish foydali. Agar imkoniyat bo'lsa, chang'ida, chanalarda yoki trubkalarda uching. Shunday qilib, qish kulgili va xursandchilik bilan bog'liq bo'ladi.

Ko'proq harakatlaning va qattiq bo'ling​

Jismoniy faollik yaxshi kayfiyatni saqlab turish uchun zarur bo'lgan gormonlarni ishlab chiqarishni faollashtiradi. Sport bilan har qanday ob-havo sharoitida shug'ullanish kerak. Yomg'ir va qor yog'ayotganida sport zalida shug'ullanish mumkin. Bundan tashqari, kontrastli dush va boshqa qattiqlashish protseduralari katta foyda keltiradi.

Uyqu gigienasiga rioya qiling​

Soat 10:00 dan kechiktirmasdan yotish kerak. Shu bilan birga, bir vaqtning o'zida turish kerak. Tunda barcha gadjetlarni o'chirish juda muhim, shunda kechki qo'ng'iroqlar va o'ynatish videolari uxlashga xalaqit bermaydi. To'shak buyumlari qulay bo'lishi kerak.

Uy va turmush tarzini o'zgartiring​

Muhitni o'zgartirish salbiy fikrlarni bartaraf etishga yordam beradi. Agar vaqtinchalik ko'chib o'tish mumkin bo'lmasa, mebellarni qayta tashkil qilish, iloji bo'lsa, fon rasmlarini o'zgartirish va ichki makonga yorqin ranglar olib kelish kerak. Bu hissiy holatga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

Vitaminlarni qabul qiling​

Qishki depressiyaning rivojlanishi inson tanasida ba'zi oziq moddalar etishmasligi fonida umumiy sog'lig'ining yomonlashishi bilan bog'liq. Yil davomida polivitaminlarni qabul qilish kerak. Bu buzilishning rivojlanish xavfini kamaytiradi.

Psixologning yordami​

Agar qishki depressiya har yili paydo bo'lsa, psixologga murojaat qilish yaxshiroqdir. Mutaxassis bilan ishlash mavjud muammolarni hal qilish imkonini beradi, bu esa umumiy holatga ijobiy ta'sir qiladi.