Stress miyaga qanday ta’sir qiladi?
Stress — ayniqsa, uni muntazam ravishda boshdan kechirsak — ongimiz va tanamizga sezilarli darajada ta’sir qiladi. U bizni asabiy va doimiy charchagan his qilishimizga sabab bo‘lishi mumkin hamda diqqatimizni jamlash qobiliyatimizga ta’sir qiladi. Surunkali stress uyqu tartibimiz, ishtahamiz va jinsiy istaklarimizga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shuningdek, u turli xil sog‘liq muammolarini kuchaytiradi. Bular orasida qandli diabet, yurak kasalliklari va ovqat hazm qilish tizimi bilan bog‘liq muammolar bor.
Medical News Today nashri tomonidan yoritilgan bir tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, hatto engil darajadagi stress ham odamda surunkali kasalliklar rivojlanish xavfini oshirishi mumkin. Xo‘sh, stress miyaga fiziologik va kognitiv jihatdan qanday ta’sir ko‘rsatadi? Bostondagi Garvard tibbiyot maktabi tadqiqotchilari bu savolni o‘rganib chiqib, o‘z natijalarini Neurology jurnalida e’lon qilishdi.
Tadqiqot tafsilotlari
Tadqiqotda ishtirok etganlar orasida demensiya tashxisi qo‘yilmagan, o‘rtacha yoshi 49 bo‘lgan odamlar bor edi. Boshlang‘ich bosqichda tadqiqotchilar har bir ishtirokchidan psixologik tekshiruv o‘tashni so‘rashdi. Shuningdek, ularning xotira va fikrlash qobiliyatlarini ham baholashdi. Tadqiqot maqsadiga muvofiq, ushbu qobiliyatlar taxminan 8 yildan keyin yana qayta baholandi. Bundan tashqari, tadqiqot boshida barcha ishtirokchilardan ertalab, och qoringa qon namunasi topshirish talab qilindi. Bu natijalarning aniq bo‘lishiga yordam berishi uchun amalga oshirildi.Tadqiqotchilar aynan qonda kortizol gormoni miqdorini o‘lchashga qiziqish bildirishdi. Chunki kortizol asosan stressga javoban ishlab chiqariladigan gormon hisoblanadi. Kortizol darajasini baholagandan so‘ng, ishtirokchilar uchta guruhga ajratildi:
- yuqori kortizol darajasi,
- o‘rta (me’yorda) kortizol darajasi — 10.8–15.8 mikrogramm/dl oralig‘ida,
- past kortizol darajasi.
Tadqiqotchilar yuqori kortizol darajasiga ega bo‘lgan odamlarning xotirasi odatdagidan ancha yomonroq ekanligini aniqlashdi. Muhimi, xotira yomonlashishi hali yaqqol seziladigan darajaga yetmasdan turib ham, ushbu odamlarning kognitiv qobiliyatlarida pasayish kuzatilgan. Bu natijalar yosh, jins, chekish odati va tana massasi indeksi (BMI) kabi omillar hisobga olingandan keyin ham barqaror bo‘lib qoldi.
Tadqiqot muallifi, Garvard tibbiyot maktabi vakili doktor Jastin B. Echouffo-Tcheugui shunday deydi:
"Kortizol turli xil funksiyalarga ta’sir qiladi, shuning uchun uning yuqori darajada bo‘lishi miyaga qanday ta’sir qilishi mumkinligini to‘liq o‘rganish juda muhim."
Stressni kamaytirish muhim
Shuningdek, tadqiqotda 2018 nafar ishtirokchi MRT tekshiruvdan o‘tishga rozi bo‘ldi. Shu orqali tadqiqotchilar ularning miyaning umumiy hajmini o‘lchash imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Ma’lum bo‘lishicha, yuqori kortizol darajasiga ega bo‘lgan odamlarda miya hajmi ham kichikroq bo‘lgan. Ushbu guruhdagi insonlarning umumiy miya hajmi bosh suyagining umumiy hajmiga nisbatan o‘rtacha 88.5% ni tashkil qilgan. O‘rtacha kortizolga ega bo‘lganlarda esa bu ko‘rsatkich 88.7% bo‘lgan. Past kortizol darajasi va xotira yoki miya hajmi o‘rtasida esa hech qanday bog‘liqlik aniqlanmadi.Doktor Echouffo-Tcheugui shunday deydi:
"Biz xotira yomonlashishi va miya hajmining kichrayishini, hatto alomatlar paydo bo‘lishidan oldin ham, o‘rta yoshdagi odamlarda aniqladik.
Shuning uchun, odamlar stressni kamaytirishning turli usullarini topishlari juda muhim. Masalan:
- yetarlicha uxlash,
- mo‘tadil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish,
- kundalik hayotga dam olish texnikalarini kiritish,
- shifokorga murojaat qilib, kortizol darajasini tekshirtirish va agar kerak bo‘lsa, kortizolni pasaytiruvchi dorilar qabul qilish."
"Kortizol darajasi yuqori bo‘lgan har qanday odamni shifokorlar stressni kamaytirish bo‘yicha maslahat berishga undashi kerak", — deya qo‘shimcha qiladi doktor.
Shu bilan birga, tadqiqotchilar o‘z ishining ayrim cheklovlarini ham e’tirof etishdi. Masalan, ular ishtirokchilarning qon kortizol darajasini faqat bir marta o‘lchashgan, bu esa uzoq muddatli stressga ta’sirini aniq ko‘rsatmasligi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqot ishtirokchilarining aksariyati Yevropa millatiga mansub bo‘lgan, bu esa natijalarning boshqa aholilarga ham to‘g‘ri kelishini kafolatlamaydi.
