Маданиятнинг асосий вазифаларидан бири инсон ва ижтимоий гуруҳларнинг ҳулқ-атворини тартибга солишдан иборат. Ҳар қандай одам муайян меъёрларга амал қилади, бир қисми эса уларни бузади. Маданиятга хос бўлган ҳулқ-атвор стандартлари инсонни шахсий қарорлар қабул қилишдан озод қилади. Ижтимоий назоратнинг регулятор механизмлари, яъни қўрқув, айбдорлик ва уят айнан меъёрларга боғлиқ бўлиб, асоциал ҳулқ-атворга қарши туради. Уят орқали ҳулқ-атворни тартибга солиш индивиднинг муайян гуруҳга мансублиги эҳтиёжига асосланади ва бу индивидуал стандартни гуруҳ стандартига бўйсунишга олиб келади. Қўрқув-уят-айбдорлик қаторининг ҳар бир кейинги бўғини олдингига асосланади ва ижтимоий назорат механизмлари ва шахсий ҳулқ-атвор мотивларини янада дифференциациялайди. Бу қатордаги қўрқув гуруҳдан четлатилиш қўрқувидир, бу инсоннинг ўз ижтимоий гуруҳига мансублигидан маҳрум қилади.
Уят ва айбдорлик ҳам ҳулқ-атвор регуляторлари ҳисобланади. Уят инсоннинг муайян маданий жамоат, дин ёки оилавий анъаналарга мансублигига боғлиқ бўлиб, уни маълум ҳулқ-атворга мажбурлайди. Баъзан мажбурлаш реал равишда мавжуд бўлмайди ва жамоат мажбурлашини алмаштирувчи инстанция бўлиб, бошқача ҳулқ тутиш уят бўлган индивиднинг ўзи чиқади. Ҳозирги кунда ҳам уят инсонда қораланадиган, рухсат этилмаган, уятли ҳаракатдан кейин пайдо бўлади ва унинг ички дунёси ва қадр-қимматини бузади.
Уят индивидга уни кимдир кузатаётгани ва у кимнингдир маъқуллаш ёки номаъқуллашидан ҳимоясиз эканлиги сезилганда пайдо бўлади. Уят ҳиссиётлари бошқа одамларга нисбатан ожизлик ва ҳижолатликка жавоб бўлиб, индивид ўзини бошқаларнинг кўзи билан кўради. Сартрга кўра, бу шундай: "Мен ўзимдан бошқа одамлар олдида уяламиз". Уят маданиятларида қоидалар, баҳолашга кучли боғлиқлик, гуруҳ манфаатлари асосида ҳаракат қилиш зарурияти мавжуд. Бундай маданиятларда жамоатдан четлатилиш оддий жазодир. Айбдорлик маданиятларида виждон инсоннинг ҳаракатларини баҳолаш механизми сифатида таъкидланади ва жазо тизими мавжуд.
Уятни ҳис қилиш ижтимоий вазиятлардаги жароҳатларнинг ажралмас қисмидир. Уятни ҳис қилишга мойиллик инсонни жароҳатли воқеа билан дуч келганда посттравматик стресс бузилишига кўпроқ мойил қилади. Шундай қилиб, уят ПТСБ аффектив профилида муҳим роль ўйнайди. Уятнинг ўзи ҳам кучли, жароҳатли тажриба бўлиб, посттравматик реакциялар ривожланишига олиб келиши мумкин. М. Матос ва Ж. Пинто-Говея кўрсатганидек, уятни ҳис қилиш посттравматик стресс аломатлари билан боғлиқ бўлган реакциялар мажмуасини келтириб чиқариши мумкин. Бу негатив хотиралар, ҳодисаларни эслатиш, четланиш ҳаракатлари, қўзғалиш ва диссоциатив симптомларни ўз ичига олади.
Уят тажрибаси жароҳатли тажриба сифатида хосил бўлиб, катта ёшда уятни ҳис қилишга мойилликнинг асоси ҳисобланади. Бу тажриба автобиографик хотирада сақланади ва боланинг ўзи ҳақидаги тасаввурларини шакллантиради. Уят кучли эмоционал тажриба бўлиб, дисресс туғдиради ва аниқ нейрофизиологик коррелятларга эга бўлиб, жароҳатли автобиографик хотира сифатида шахсни шакллантиради.
Уят ва айбдорлик ҳам ҳулқ-атвор регуляторлари ҳисобланади. Уят инсоннинг муайян маданий жамоат, дин ёки оилавий анъаналарга мансублигига боғлиқ бўлиб, уни маълум ҳулқ-атворга мажбурлайди. Баъзан мажбурлаш реал равишда мавжуд бўлмайди ва жамоат мажбурлашини алмаштирувчи инстанция бўлиб, бошқача ҳулқ тутиш уят бўлган индивиднинг ўзи чиқади. Ҳозирги кунда ҳам уят инсонда қораланадиган, рухсат этилмаган, уятли ҳаракатдан кейин пайдо бўлади ва унинг ички дунёси ва қадр-қимматини бузади.
Уят индивидга уни кимдир кузатаётгани ва у кимнингдир маъқуллаш ёки номаъқуллашидан ҳимоясиз эканлиги сезилганда пайдо бўлади. Уят ҳиссиётлари бошқа одамларга нисбатан ожизлик ва ҳижолатликка жавоб бўлиб, индивид ўзини бошқаларнинг кўзи билан кўради. Сартрга кўра, бу шундай: "Мен ўзимдан бошқа одамлар олдида уяламиз". Уят маданиятларида қоидалар, баҳолашга кучли боғлиқлик, гуруҳ манфаатлари асосида ҳаракат қилиш зарурияти мавжуд. Бундай маданиятларда жамоатдан четлатилиш оддий жазодир. Айбдорлик маданиятларида виждон инсоннинг ҳаракатларини баҳолаш механизми сифатида таъкидланади ва жазо тизими мавжуд.
Уятни ҳис қилиш ижтимоий вазиятлардаги жароҳатларнинг ажралмас қисмидир. Уятни ҳис қилишга мойиллик инсонни жароҳатли воқеа билан дуч келганда посттравматик стресс бузилишига кўпроқ мойил қилади. Шундай қилиб, уят ПТСБ аффектив профилида муҳим роль ўйнайди. Уятнинг ўзи ҳам кучли, жароҳатли тажриба бўлиб, посттравматик реакциялар ривожланишига олиб келиши мумкин. М. Матос ва Ж. Пинто-Говея кўрсатганидек, уятни ҳис қилиш посттравматик стресс аломатлари билан боғлиқ бўлган реакциялар мажмуасини келтириб чиқариши мумкин. Бу негатив хотиралар, ҳодисаларни эслатиш, четланиш ҳаракатлари, қўзғалиш ва диссоциатив симптомларни ўз ичига олади.
Уят тажрибаси жароҳатли тажриба сифатида хосил бўлиб, катта ёшда уятни ҳис қилишга мойилликнинг асоси ҳисобланади. Бу тажриба автобиографик хотирада сақланади ва боланинг ўзи ҳақидаги тасаввурларини шакллантиради. Уят кучли эмоционал тажриба бўлиб, дисресс туғдиради ва аниқ нейрофизиологик коррелятларга эга бўлиб, жароҳатли автобиографик хотира сифатида шахсни шакллантиради.
Oxirgi tahrirlash:
