Uyat Nima?
Uyat — bu insonning harakati, motivi yoki sifati qabul qilingan normalarga yoki kutganlarga mos kelmasligini tushunish va sezish natijasida paydo bo‘ladigan salbiy his-tuyg‘u. Uyat ijtimoiy tuyg‘u bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘sha muhitdagi normalar va qoidalarga bog‘liqdir. Bir tomondan, bu jamiyatda omon qolishga bog‘liq, boshqa tomondan esa shaxsiy rivojlanishni cheklaydi.Uyatning Tarixi va ShaUyatkllanishi
Uyatning shakllanishini tarixan qabila hayoti davriga bog‘lash mumkin. Qabila omon qolishi uchun har bir a'zosi qabul qilingan sifatlarga ega bo‘lishi kerak edi. Agar kimdir umumiy normadan chetda bo‘lsa, bu butun qabilaning omon qolishiga tahdid deb qaralgan. "Kamchilikli" qabila a'zosiga nisbatan quyidagi ta'sirlar qo‘llanilgan:- Uni haydab yuborish, ya'ni butun jamiyat tomonidan rad etilishi;
- Uni jamiyatning bir qismi tomonidan rad etilishi va maqom va imtiyozlardan mahrum etilishi.
Birinchi Holat
Birinci holatda, inson katta ehtimol bilan halok bo‘ladi, chunki u yolg‘iz qabiladan tashqarida omon qololmaydi. Vaqt o‘tishi bilan qabiladan haydalish jazosi "men boshqalar kabi emasman" va jamiyat bu farqni salbiy qabul qiladi degan tushunchani keltirib chiqardi, bu esa o‘lim qo‘rquviga olib keladi. Uyat va "men boshqalar kabi emasman" tushunchasi, va "o‘lim qo‘rquvi" his-tuyg‘usi bog‘lanadi.Ikkinchi Holat
Ikkinchi holatda, inson jamiyatning qadriyatlarini buzadi, lekin jamiyat omon qolishiga tahdid yo‘q. Bu holda, insonning qadriyatlari mavjud bo‘lganda, uning maqomi, erkinligi va imtiyozlari olib qo‘yiladi va u mag‘lubiyat, xo‘rlik, nochorlik va boshqalarni his qiladi, lekin tirik qoladi. Shuning uchun rad etilmaslik va o‘lmaslik uchun, inson o‘z "noto‘g‘riligini" tan olishi va tavba qilishi, jazoni qabul qilib, maksimal foydali bo‘lishi mumkin. Bu holatda uyat va "men yomonman" tushunchasi, va "og‘riq" his-tuyg‘usi bog‘lanadi (shaxsiy rivojlanish imkoniyati yo‘qligi).Uchinch Holat
Uchinchi holatda, individ oldindan o‘zi qaror qiladi, u mavjud normalarga mos kelmaydi. Omon qolish uchun sirni yashirishi kerak. Uyat bilan bu yerda nafrat, ifloslik, yoqimsizlik his-tuyg‘usi bog‘liq. Bunday holatlar kam uchraydi va ularning asosida ko‘proq erta travmatik voqealar yotadi.Uyatning O‘ziga Xosligi va Ta'siri
Har bir holatda uyat bir xil his-tuyg‘u bilan bog‘liq: qo‘rquv, og‘riq yoki nafrat. Bu his-tuyg‘u travma asosi bo‘lib, rad etilgan qismni qabul qilishga imkon bermaydi.Uyat bolalik yillarida shakllanadi va yoshga qarab turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Agar travmatik ta'sir erta davrlarda sodir bo‘lsa, bu butun mavjudligidan total uyat bo‘ladi. Keyinchalik, bolalar tanalarining qismlarini yoki xarakter sifatlarini alohida tushunishganda, uyat ularga tegishli bo‘lishi mumkin.
O‘rab turgan muhitning ta'siri ostida bola o‘z "kamchiliklarini" his qila boshlaydi. Shunda omon qolish uchun "noto‘g‘ri" qismlardan voz kechishi yoki ularni "to‘g‘ri" ga almashtirishi kerak. Agar bu imkonsiz bo‘lsa, o‘z harakatlari bilan kechirim so‘rashni va tavba qilishni boshlaydi.
