Z. Freyd o‘zining "Seksual nazariya bo‘yicha uch ocherk" asarida o‘sha davrda keng tarqalgan jinsiylik haqidagi stereotiplarni rad etadi. XIX-XX asrlar chegarasida jinsiylik faqat o‘smirlik davrida paydo bo‘ladi degan qarashlarga qarshi, Freydning inqilobiy g‘oyasi shundan iboratki, jinsiylik eng dastlabki bolalik davrida shakllana boshlaydi va kattalar jinsiyligiga yetib borguncha bir necha bosqichdan o‘tadi.
Freyd 1890-yillardan boshlab, isterik alomatlarning sabablarini bolalar jinsiyligiga bog‘liq deb taxmin qilgan. Ammo dastlab u buni faqat kattalar tomonidan bola yo‘ldan urilgan taqdirdagina sodir bo‘ladi deb bilgan. 1897-yilda (o‘zini tahlil qilish jarayonida) Edip kompleksi kashf etilgach, Freyd bolalardagi jinsiy impulslar bolaning o‘zidan mustaqil ravishda paydo bo‘ladi degan xulosaga keldi.
Freyd "Seksual nazariya bo‘yicha uch ocherk" asarida bolalar jinsiyligiga katta ahamiyat beradi va nevrotiklarning bostirilgan istaklari ham jinsiy tabiiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Bu qarash noto‘g‘ri talqin qilinib, Freyd pansaekualizmda ayblangan va uning nazariyasi jinsiylikka tor ma’noda qaratilgan deb qabul qilingan. Aslida, Freyd bu ishida oldingi sexologlar (R. Kraft-Ebbing, X. Ellis) asarlariga asoslangan.
Bir bosqichdagi perversiyalar
Freyd perversiyalar (seksual og‘ishlar)ni normal holatdan farqli deb tushuntiradi. Freydning ta’kidlashicha, perversiyalar o‘smirlik yoki kattalar hayotida emas, balki bolalikda shakllanadi. Freyd perversiyalarni jinsiy ob'ektga (ya’ni, jinsiy istakni keltirib chiqaruvchi shaxs) va jinsiy maqsadga (ya’ni, qaysi harakat jinsiy istakka yo‘naltirilgan) qarab tasniflaydi.
Ikkinchi bosqichdagi bolalar jinsiyligi
Bolalar jinsiyligi masalasi ilmiy tadqiqotlarda e’tibordan chetda qolgan edi. Freyd, bu masalaning jiddiyligini ta’kidlaydi va bolaning jinsiy rivojlanishi haqida ma’lumot beradi. Bolaning jinsiyligi dastlab hayotiy zaruratlardan kelib chiqqan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan mustaqil rivojlanadi va kattalardagi jinsiy xulq-atvorga asos bo‘ladi.
Uchinchi bosqich: Puberet davri
Puberet davrini ko‘rib chiqqan Freyd, ushbu davrda jinsiy ob'ekt tanlash qanchalik muhimligini ta’kidlaydi. Bu davrda bolalikdagi avtoerotizm kattalar jinsiyligi bilan almashtiriladi va jinsiylik boshqa shaxsga qaratiladi.
Edip kompleksi Freydning eng muhim kashfiyoti hisoblanadi. Freydning aytishicha, Edip kompleksi nafaqat inson rivojlanishida, balki psixopatologiyada ham markaziy ahamiyatga ega.
Freydning ushbu asari psixoseksual rivojlanish nazariyasi va Edip kompleksi tushunchasining boshlanish nuqtasidir.
Sublimatsiya va jinsiy energiya
Freyd jinsiy energiya (libido)ni inson psixikasining asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb bilgan. Unga ko‘ra, jinsiy istaklarni bevosita qondirish mumkin bo‘lmagan hollarda, bu istaklar boshqa maqsadlar uchun yo‘naltiriladi. Bu jarayonni Freyd "sublimatsiya" deb atagan. Masalan, inson o‘z jinsiy energiyasini ijodiy faoliyat, ilmiy izlanish yoki boshqa konstruktiv yo‘nalishlarga yo‘naltirishi mumkin.
Libidoning rivojlanish bosqichlari
Freydga ko‘ra, jinsiy rivojlanish bir necha bosqichda sodir bo‘ladi:
Freydning eng muhim nazariyalaridan biri Edip kompleksi bo‘lib, unga ko‘ra, bola o‘zining qarama-qarshi jinsdagi ota-onasiga nisbatan erotik hislar, o‘z jinsidagi ota-onasiga esa raqobat hislarini rivojlantiradi. Ushbu jarayon bolaning jinsiy identifikatsiyasi shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Freyd bu kompleksi hal qilish orqali bola ijtimoiy qoidalarga moslashadi va kelajakda sog‘lom jinsiy xulq-atvor shakllantiradi deb hisoblagan. Ushbu jarayonning muvaffaqiyatsiz bo‘lishi kelajakda turli nevrotik alomatlarning yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin.
Bu qo‘shimchalar Freydning jinsiy rivojlanish va inson psixologiyasi haqidagi nazariyalarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Freyd 1890-yillardan boshlab, isterik alomatlarning sabablarini bolalar jinsiyligiga bog‘liq deb taxmin qilgan. Ammo dastlab u buni faqat kattalar tomonidan bola yo‘ldan urilgan taqdirdagina sodir bo‘ladi deb bilgan. 1897-yilda (o‘zini tahlil qilish jarayonida) Edip kompleksi kashf etilgach, Freyd bolalardagi jinsiy impulslar bolaning o‘zidan mustaqil ravishda paydo bo‘ladi degan xulosaga keldi.
Freyd "Seksual nazariya bo‘yicha uch ocherk" asarida bolalar jinsiyligiga katta ahamiyat beradi va nevrotiklarning bostirilgan istaklari ham jinsiy tabiiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Bu qarash noto‘g‘ri talqin qilinib, Freyd pansaekualizmda ayblangan va uning nazariyasi jinsiylikka tor ma’noda qaratilgan deb qabul qilingan. Aslida, Freyd bu ishida oldingi sexologlar (R. Kraft-Ebbing, X. Ellis) asarlariga asoslangan.
Bir bosqichdagi perversiyalar
Freyd perversiyalar (seksual og‘ishlar)ni normal holatdan farqli deb tushuntiradi. Freydning ta’kidlashicha, perversiyalar o‘smirlik yoki kattalar hayotida emas, balki bolalikda shakllanadi. Freyd perversiyalarni jinsiy ob'ektga (ya’ni, jinsiy istakni keltirib chiqaruvchi shaxs) va jinsiy maqsadga (ya’ni, qaysi harakat jinsiy istakka yo‘naltirilgan) qarab tasniflaydi.
Ikkinchi bosqichdagi bolalar jinsiyligi
Bolalar jinsiyligi masalasi ilmiy tadqiqotlarda e’tibordan chetda qolgan edi. Freyd, bu masalaning jiddiyligini ta’kidlaydi va bolaning jinsiy rivojlanishi haqida ma’lumot beradi. Bolaning jinsiyligi dastlab hayotiy zaruratlardan kelib chiqqan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan mustaqil rivojlanadi va kattalardagi jinsiy xulq-atvorga asos bo‘ladi.
Uchinchi bosqich: Puberet davri
Puberet davrini ko‘rib chiqqan Freyd, ushbu davrda jinsiy ob'ekt tanlash qanchalik muhimligini ta’kidlaydi. Bu davrda bolalikdagi avtoerotizm kattalar jinsiyligi bilan almashtiriladi va jinsiylik boshqa shaxsga qaratiladi.
Edip kompleksi Freydning eng muhim kashfiyoti hisoblanadi. Freydning aytishicha, Edip kompleksi nafaqat inson rivojlanishida, balki psixopatologiyada ham markaziy ahamiyatga ega.
Freydning ushbu asari psixoseksual rivojlanish nazariyasi va Edip kompleksi tushunchasining boshlanish nuqtasidir.
Sublimatsiya va jinsiy energiya
Freyd jinsiy energiya (libido)ni inson psixikasining asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb bilgan. Unga ko‘ra, jinsiy istaklarni bevosita qondirish mumkin bo‘lmagan hollarda, bu istaklar boshqa maqsadlar uchun yo‘naltiriladi. Bu jarayonni Freyd "sublimatsiya" deb atagan. Masalan, inson o‘z jinsiy energiyasini ijodiy faoliyat, ilmiy izlanish yoki boshqa konstruktiv yo‘nalishlarga yo‘naltirishi mumkin.
Libidoning rivojlanish bosqichlari
Freydga ko‘ra, jinsiy rivojlanish bir necha bosqichda sodir bo‘ladi:
- Oral bosqich (0-1 yosh): Kichkintoyning asosiy zavqi og‘iz orqali olinadi (emish jarayoni). Bu bosqichda bolada avtoerotik zavq paydo bo‘ladi.
- Anal bosqich (1-3 yosh): Bu bosqichda jinsiy zavq bolaning defekatsiya jarayonidan olinadi. Bola bu jarayon ustidan nazorat o‘rnatishni o‘rganadi va bu uning shaxsiyati shakllanishiga ta'sir ko‘rsatadi.
- Falik bosqich (3-6 yosh): Bu bosqichda bolaning jinsiy energiyasi jinsiy organlariga yo‘naltiriladi. Freydga ko‘ra, bu bosqichda bola o‘z jinsiy identifikatsiyasini shakllantiradi.
- Latent bosqich (6-12 yosh): Ushbu davrda jinsiy energiya ijtimoiy va o‘quv faoliyatlariga yo‘naltiriladi, jinsiy istaklar nisbatan pasayadi.
- Genital bosqich (12 yosh va undan katta): O‘smirlik davrida jinsiy istaklar yana faollashadi va bu bosqich jinsiy jihatdan yetuklik davridir. Bu bosqichda inson boshqalarga jinsiy qiziqish ko‘rsatishni o‘rganadi va kattalar jinsiyligi shakllanadi.
Freydning eng muhim nazariyalaridan biri Edip kompleksi bo‘lib, unga ko‘ra, bola o‘zining qarama-qarshi jinsdagi ota-onasiga nisbatan erotik hislar, o‘z jinsidagi ota-onasiga esa raqobat hislarini rivojlantiradi. Ushbu jarayon bolaning jinsiy identifikatsiyasi shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Freyd bu kompleksi hal qilish orqali bola ijtimoiy qoidalarga moslashadi va kelajakda sog‘lom jinsiy xulq-atvor shakllantiradi deb hisoblagan. Ushbu jarayonning muvaffaqiyatsiz bo‘lishi kelajakda turli nevrotik alomatlarning yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin.
Bu qo‘shimchalar Freydning jinsiy rivojlanish va inson psixologiyasi haqidagi nazariyalarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.