Inson tabiiy ehtiyoji
Insonning tabiiy mohiyati, shu jumladan, yaqin munosabatlar o‘rnatish ehtiyojida namoyon bo‘ladi. Bu insonning butun dunyoga nisbatan jinsiy qobiliyatini namoyon etishga yordam beradi.
Madaniyat va jinsiylikning cheklanishi
Muayyan jamiyatda madaniyat tan olinishi jinsiy hayotni cheklaydi va unga yo‘nalish beradi. U faqat ruxsat etilgan holatlarda namoyon bo‘ladi.
O‘tgan davrlarda jinsiylikni qabul qilish
O‘tgan davrlarda ko‘plab jamiyatlar jinsiylikni faqat naslni davom ettirish usuli sifatida qabul qilishgan. Bu jinsiy hayotning tabiiy ehtiyojlaridan mahrum bo‘lishga olib kelar edi va natijada ruhiy salomatlik muammolari yuzaga kelishi mumkin edi. Jinsiy hayotdan mahrum bo‘lish tarbiyalash jarayonida ota-onalarning salbiy munosabati, jinsiy hayotga oid ma’lumotlarning taqiqlanishi, namunaviy guruhlarda jinsiy strategiyalarning nusxa ko‘chirilishi, kinoda jinsiy xatti-harakatlarning targ‘ib qilinishi yoki ongsiz tarzda — ota-onalar munosabatlariga nisbatan o‘zini identifikatsiya qilish kabi sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin edi.
Hozirgi jinsiylik me’yorining kengayishi
Hozirgi kunda "jinsiylik me’yori" tushunchasi kengayib bormoqda, ayniqsa ayollar uchun. Ayrim jamiyatlarda jinsiylikning ko‘pgina ko‘rinishlari ruxsat etilgan deb qabul qilinadi. Masalan, ayollarning turmushdan oldin bokiralikni yo‘qotishi yoki jinsiy hamkorlarni davriy almashtirish imkoniyati. Ayollarning passiv, huquqsiz, bo‘sh va mustaqil emasligi haqidagi tasavvur o‘zgarib bormoqda.
Jinsiy huquqlar va ularning himoyasi
Bu o‘zgarishlar davlat va xalqaro darajada qabul qilingan insonning jinsiy huquqlari asosida yuz bermoqda. Bu dastlab odamning boshqa sohalardagi huquqlari va erkinliklari haqidagi g‘oyadan kelib chiqqan. Insonning jinsiy huquqlari ushbu g‘oya asosida shakllantirilib, qabul qilingan. Insonning jinsiy huquqlarini himoya qilishga birinchi bo‘lib 1948 yildan boshlab BMT qo‘shildi va bu yil reproduktiv salomatlik bo‘yicha bo‘lim tuzish qarori qabul qilindi. Keyinchalik jinsiy huquqlarni himoya qiluvchi tashkilotlar tuzilib, shu maqsadda xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi. Ushbu faoliyat natijasida insonning jinsiy huquqlarini himoya qiluvchi hujjatlar, jumladan, jinsiy huquqlar deklaratsiyasi ishlab chiqildi.
Jinsiy huquqlar va ularning asosiy tamoyillari
Rasmiy hujjatlarda quyidagi umumiy huquqlar mustahkamlangan:
Biroq, xalqaro miqyosda huquqlar mustahkamlangan bo‘lsa ham, ayrim davlatlar bu qonunlarga din, jamiyatda qabul qilingan urf-odatlar kabi sabablarga ko‘ra dushmanona munosabatda bo‘ladilar. Misol uchun, musulmon mamlakatlari. Shuning uchun jinsiy huquqlar har xil mamlakatlarda har xil darajada qabul qilinadi: ayrimlarida qisman, ayrimlarida esa to‘liq. Jinsiy huquqlarga nisbatan ko‘proq bag‘rikeng bo‘lgan mamlakatlarga Fransiya, Germaniyani misol qilish mumkin. Biroq, butun dunyoda faqat minimal miqdordagi huquqlar umumiy qabul qilinadi.
Insonning tabiiy mohiyati, shu jumladan, yaqin munosabatlar o‘rnatish ehtiyojida namoyon bo‘ladi. Bu insonning butun dunyoga nisbatan jinsiy qobiliyatini namoyon etishga yordam beradi.
Madaniyat va jinsiylikning cheklanishi
Muayyan jamiyatda madaniyat tan olinishi jinsiy hayotni cheklaydi va unga yo‘nalish beradi. U faqat ruxsat etilgan holatlarda namoyon bo‘ladi.
O‘tgan davrlarda jinsiylikni qabul qilish
O‘tgan davrlarda ko‘plab jamiyatlar jinsiylikni faqat naslni davom ettirish usuli sifatida qabul qilishgan. Bu jinsiy hayotning tabiiy ehtiyojlaridan mahrum bo‘lishga olib kelar edi va natijada ruhiy salomatlik muammolari yuzaga kelishi mumkin edi. Jinsiy hayotdan mahrum bo‘lish tarbiyalash jarayonida ota-onalarning salbiy munosabati, jinsiy hayotga oid ma’lumotlarning taqiqlanishi, namunaviy guruhlarda jinsiy strategiyalarning nusxa ko‘chirilishi, kinoda jinsiy xatti-harakatlarning targ‘ib qilinishi yoki ongsiz tarzda — ota-onalar munosabatlariga nisbatan o‘zini identifikatsiya qilish kabi sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin edi.
Hozirgi jinsiylik me’yorining kengayishi
Hozirgi kunda "jinsiylik me’yori" tushunchasi kengayib bormoqda, ayniqsa ayollar uchun. Ayrim jamiyatlarda jinsiylikning ko‘pgina ko‘rinishlari ruxsat etilgan deb qabul qilinadi. Masalan, ayollarning turmushdan oldin bokiralikni yo‘qotishi yoki jinsiy hamkorlarni davriy almashtirish imkoniyati. Ayollarning passiv, huquqsiz, bo‘sh va mustaqil emasligi haqidagi tasavvur o‘zgarib bormoqda.
Jinsiy huquqlar va ularning himoyasi
Bu o‘zgarishlar davlat va xalqaro darajada qabul qilingan insonning jinsiy huquqlari asosida yuz bermoqda. Bu dastlab odamning boshqa sohalardagi huquqlari va erkinliklari haqidagi g‘oyadan kelib chiqqan. Insonning jinsiy huquqlari ushbu g‘oya asosida shakllantirilib, qabul qilingan. Insonning jinsiy huquqlarini himoya qilishga birinchi bo‘lib 1948 yildan boshlab BMT qo‘shildi va bu yil reproduktiv salomatlik bo‘yicha bo‘lim tuzish qarori qabul qilindi. Keyinchalik jinsiy huquqlarni himoya qiluvchi tashkilotlar tuzilib, shu maqsadda xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi. Ushbu faoliyat natijasida insonning jinsiy huquqlarini himoya qiluvchi hujjatlar, jumladan, jinsiy huquqlar deklaratsiyasi ishlab chiqildi.
Jinsiy huquqlar va ularning asosiy tamoyillari
Rasmiy hujjatlarda quyidagi umumiy huquqlar mustahkamlangan:
- Jinsiy erkinlik huquqi,
- Jinsiy ittifoqlar erkinligi huquqi,
- Reproduktiv tanlov huquqi,
- Jinsiy hayot daxlsizligi huquqi,
- Jinsiy daxlsizlik huquqi,
- Jinsiylik masalalari bo‘yicha fikr va ifoda erkinligi huquqi,
- Jinsiy salomatlik va uning himoyasi huquqi,
- Ma'lumot olish huquqi va boshqalar.
Biroq, xalqaro miqyosda huquqlar mustahkamlangan bo‘lsa ham, ayrim davlatlar bu qonunlarga din, jamiyatda qabul qilingan urf-odatlar kabi sabablarga ko‘ra dushmanona munosabatda bo‘ladilar. Misol uchun, musulmon mamlakatlari. Shuning uchun jinsiy huquqlar har xil mamlakatlarda har xil darajada qabul qilinadi: ayrimlarida qisman, ayrimlarida esa to‘liq. Jinsiy huquqlarga nisbatan ko‘proq bag‘rikeng bo‘lgan mamlakatlarga Fransiya, Germaniyani misol qilish mumkin. Biroq, butun dunyoda faqat minimal miqdordagi huquqlar umumiy qabul qilinadi.