Insonda nartsissni payqash oson emas. Hatto u bilan birga yashaganda ham. Biroq, nartsissik shaxsiyat buzilishi puxta tasvirlangan va professional psixiatrlari tomonidan o‘rganilgan. Bu diagnoz uchun xos bo‘lgan ba'zi xususiyatlar mavjud. Ular qanday? Va nartsissizmni sog‘lom o‘z-o‘zini anglash yoki oddiy kibrlilikdan qanday ajratish mumkin? Psixoterapevt Keril Makbraydning yangi kitobidan bilib olamiz.
1. Muvofiq yutuqlar yo‘qligida buyuklik hissi
Nartsiss o‘z yutuqlari va iste’dodlarini oshirib ko‘rsatadi va uning ustunligi muvofiq yutuqlar yo‘qligida ham tan olinadi, deb o‘ylaydi. Kitob muallifining amaliyotidan misol: Djeki oilani boqadigan – uydagi eri va ikki farzandini boqadigan bo‘lgan. Djeki oilaning butun hayoti uning atrofida aylanishini talab qilgan. U avtoulov dilerligi kompaniyasining moliyaviy direktori bo‘lgan, lekin uning so‘zlariga ko‘ra, go‘yo u butun kompaniyaga egalik qilib, to‘liq boshqarayotgan edi. U ketadigan bo‘lsa – kompaniya bankrot bo‘lardi! Djeki yaqinlariga doimo qanchalik aqlli ekanligini eslatib turardi. U boshqalarni o‘zidan pastroq deb hisoblagan.
2. Cheksiz muvaffaqiyat, hokimiyat, buyuklik, go‘zallik yoki mukammal sevgi haqidagi fantaziyalar
Misol: status ramzlari bilan band bo‘lgan sherik. Pol va Vikki ta'tilga ketayotganida, Pol har doim mahalliy ko‘chmas mulk agentlariga qo‘ng‘iroq qilib, uyni yoki hech bo‘lmaganda ta'til uychasini sotib olishni xohlayotganligini da'vo qilardi. U o‘zini boy investor sifatida tanishtirgan va faqat eng yaxshi uylarni tanlash uchun yaxshi tayyorgarlik va aloqalarga ega ko‘chmas mulk agenti kerakligini talab qilgan. Pol o‘rtacha sinf vakili sifatida pul topgan, lekin agentlarga "Bizga albatta samolyotlar uchun uchish-qo‘nish yo‘lagi yoki hech bo‘lmaganda uni qurish uchun etarlicha katta maydon bo‘lgan uy kerak. Men juda ko‘p sayohat qilaman va imkon bo‘lganda o‘z samolyotimda uchishga harakat qilaman. Shunday qilib, bu oddiyroq", degan narsalarni aytgan. Vikki o‘zini bunday yolg‘onga tortilganidan juda noqulay his qilgan va ko‘chmas mulk agentlarini aldashdan uyalgan.
3. O‘zining “o‘ziga xosligi” yoki yagonaligiga ishonish
Nartsissning fikriga ko‘ra, uni faqat boshqa o‘ziga xos va yuqori martabali odamlar (yoki tashkilotlar) tushunishi mumkin va faqat ular u bilan muloqot qilish huquqiga ega. Misol: daromadiga qaramasdan, ajralish bo‘yicha eng yaxshi advokatga murojaat qilishni talab qilgan sherik. Boshqa mutaxassislar – masalan, baholovchilar yoki bolalar psixoterapevtlari – kamida nufuzli universitetdan fan nomzodi darajasiga ega bo‘lishi kerak. Agar sudya nartsissning foydasiga qaror chiqarmasa, u sudyani shunchaki ahmoq deb hisoblashi va ehtimol, sud qarorini bajarishni istamasligi mumkin. Muallif bir ayolni ko‘rgan, u sudyaga baqirgan: "Siz shunchaki kulgilisiz. Men boshqasini topaman!" U buni yangi poyabzal sotib olish kabi oson deb o‘ylagandek ko‘ringan va uni zalni qo‘riqchilar olib chiqqanda juda ajablangan.
4. Haddan tashqari hayrat talab qilish
Misol: har bir narsada hayrat izlaydigan sherik. Mijoz aytgan: "Biz biron bir tadbirga borganimizda, mening sherigim Yuliya har doim oxirgi bo‘lib kiyinardi. Butun oila yo‘lakda kutib turardi, biz tezroq borishni sabrsizlik bilan kutardik. Va faqat biroz vaqt o‘tgach, Yuliya mag‘rur va asta-sekin zinadan tushardi. U hammadan "O-o-o-oh", "A-a-a-ah" yoki "Ona, sen juda hayratlanarli!" kabi iboralarni kutgan. Biz bolalar bilan unga juda hayratlanardik. Bilardikki, u maqtov olmaguncha, uydan chiqmaymiz."
5. Maxsus huquq hissi
Nartsiss g‘ayrioddiy imtiyozli muomala yoki barcha talablarining avtomatik bajarilishini nohaq kutadi. Misol: Marsi huquqiy firmadan ko‘proq xizmatlar talab qilib, kamroq to‘lash huquqiga ega deb hisoblagan. U yordamchilar bilan gaplashishni rad etgan va har doim "men bu pulni to‘layotgan advokat" bilan gaplashishni talab qilgan. Agar uning hissiy talablarini darhol bajarmasalar, Marsi advokatni almashtirish bilan tahdid qilgan. Uning do‘stlari va qarindoshlariga murojaat qiladigan sevimli iborasi: "Men o‘zimga darhol va to‘liq e’tibor berishni talab qilaman. Ishonmayapsizmi – shunchaki kuzating", bo‘lgan. Marsining advokati tinglovlar boshlanishidan oldin u bilan ishlashdan bosh tortgan.
6. Shaxslararo munosabatlarda ekspluatatsiya, boshqalardan foydalanish
Misol: farzandlaridan foydalanadigan ota. Jeff va Xizer ajrashgandan keyin, Jeff qizidan aksessuar sifatida foydalanishni boshlagan. U "yolg‘iz erkak uch yoshli qiziga mehribon ota sifatida o‘zini ko‘rsatganida ayollar uchun ayniqsa jozibali ko‘rinadi", deb o‘ylagan. U qizining qimmatbaho kiyimlar kiyishini talab qilgan va uni restoranga kechki ovqatga olib borgan. Bir kuni qizi u bilan bo‘lganida va kasal bo‘lganida, u mehmonxonada xona olgan, shunda qizini qayt qilganida xizmatchilar uni tozalashlari uchun. Jeff buni o‘zi qilmasligi kerak deb hisoblagan.
7. Empatiyaning yo‘qligi
Nartsiss boshqalarning his-tuyg‘ulari va ehtiyojlarini tushunishni xohlamaydi yoki ularni o‘ziga qo‘llashni istamaydi. Misol: har qanday vaziyatga "bu men uchun nimani anglatadi" degan nuqtai nazardan qaraydigan odam. Piter uyga kelib, xotiniga shikoyat qila boshlagan: "Bilasanmi, mening kotibamda ko‘krak saratoniga moyillik borligini bilasanmi? Xo‘sh, bu unga har chorakda kasallik ta’tilini olish va tekshiruvlardan o‘tish zarurligini anglatadi. Xo‘sh, hozir ofisda ahvol og‘ir bo‘lsa-da, unda saraton topildi. Men bunday narsa men bilan sodir bo‘lishiga ishonolmayman. U bolalari uchun qanday qo‘rqayotganligi va ular buni qanday qabul qilishlari haqida bugun juda ko‘p gapirdi... va bundan tashqari yana kasal ta’tilini olishiga ishora qildi. Bu mening kompaniyam uchun hozirda qabul qilinishi mumkin emas!"
8. Hasad va boshqalarni hasad qilishda ayblash
Misol: erining muvaffaqiyatidan quvonolmaydigan rafiqa. Yaqinda yuridik firmada hamkor bo‘lgan Brayan murakkab va zo‘riqimli ishda g‘alaba qozongan. Firma g‘alabani nishonlash va Bryanni muvaffaqiyatli ishlaganligi uchun minnatdorchilik bildirish uchun kechki ovqat tashkil qilgan. U xotini Betni o‘z xursandchiligini birgalikda bo‘lishish uchun taklif qilgan. Bet borgan kabi ko‘rinishga o‘tgan va hatto kechani intizorlik bilan kutayotgandek ko‘ringan, ammo chiqishdan oldin darhol uyda qolishga qaror qilgan. "Mening allaqachon yetarli ishim bor!" – deb Bet aytgan. Va Bryanning ortidan chiqib ketganda: "O‘ylaymanki, sen bu ishingni faqat men har oqshom sening nolishingni tinglaganim uchun yutding. Mendan yordamsiz hech narsa qilolmaysan. Va menda seni doimo tortib yurishga vaqt yo‘q", deb aytgan. Bryanda xursandchilik va ishidan faxrlanish hissi qolmagan.
9. Qadrsizlik va takabburlik
Misol: bolaning mashg‘ulotlarida faol ishtirok etmaydigan, lekin barcha yutuqlarni o‘ziga oladigan ota-ona. Jeyk sobiq xotini va sakkiz yoshli o‘g‘li Mik bilan ota-onalar yig‘ilishiga borgan. Mik matematika fanidan yaxshi baholar olgan, o‘qituvchi uning ishlarini va jurnalni ota-onasiga ko‘rsatgan – u kichik Mikka ota-onalar oldida maqtash orqali uni xursand qilmoqchi bo‘lgan. Jeyk to‘satdan o‘qituvchini bo‘lib, "Men nima uchun u shunchalik ajoyib ekanligini bilaman! Men har doim matematika darslarida yulduz bo‘lganman va hatto Mikdan kichikroq yoshimda ilmiy festivalga sayohatni yutganman. Shu sababdan men juda ajoyib muhandis bo‘ldim. Ha, bolakay o‘z aqllarini otasidan olgan. Yaxshi ish qilding, o‘g‘lim", deb aytgan.
Ushbu to‘qqizta belgi nima uchun nartsisslar sevishni bilmasligini tushuntiradi. Ular "Sen men uchun nima qilasan?" degan savolga ustuvorlik berishadi va ko‘p energiyani aldovga sarflashadi. Nartsiss bilan bo‘lgan munosabatlarda, oxir-oqibat, bu odam sizni aslida ko‘rmayotganini tushunasiz. Siz u uchun o‘zining maqsadlari va ehtiyojlarini qondirish uchun manipulyatsiya qiladigan obyektsiz.
1. Muvofiq yutuqlar yo‘qligida buyuklik hissi
Nartsiss o‘z yutuqlari va iste’dodlarini oshirib ko‘rsatadi va uning ustunligi muvofiq yutuqlar yo‘qligida ham tan olinadi, deb o‘ylaydi. Kitob muallifining amaliyotidan misol: Djeki oilani boqadigan – uydagi eri va ikki farzandini boqadigan bo‘lgan. Djeki oilaning butun hayoti uning atrofida aylanishini talab qilgan. U avtoulov dilerligi kompaniyasining moliyaviy direktori bo‘lgan, lekin uning so‘zlariga ko‘ra, go‘yo u butun kompaniyaga egalik qilib, to‘liq boshqarayotgan edi. U ketadigan bo‘lsa – kompaniya bankrot bo‘lardi! Djeki yaqinlariga doimo qanchalik aqlli ekanligini eslatib turardi. U boshqalarni o‘zidan pastroq deb hisoblagan.
2. Cheksiz muvaffaqiyat, hokimiyat, buyuklik, go‘zallik yoki mukammal sevgi haqidagi fantaziyalar
Misol: status ramzlari bilan band bo‘lgan sherik. Pol va Vikki ta'tilga ketayotganida, Pol har doim mahalliy ko‘chmas mulk agentlariga qo‘ng‘iroq qilib, uyni yoki hech bo‘lmaganda ta'til uychasini sotib olishni xohlayotganligini da'vo qilardi. U o‘zini boy investor sifatida tanishtirgan va faqat eng yaxshi uylarni tanlash uchun yaxshi tayyorgarlik va aloqalarga ega ko‘chmas mulk agenti kerakligini talab qilgan. Pol o‘rtacha sinf vakili sifatida pul topgan, lekin agentlarga "Bizga albatta samolyotlar uchun uchish-qo‘nish yo‘lagi yoki hech bo‘lmaganda uni qurish uchun etarlicha katta maydon bo‘lgan uy kerak. Men juda ko‘p sayohat qilaman va imkon bo‘lganda o‘z samolyotimda uchishga harakat qilaman. Shunday qilib, bu oddiyroq", degan narsalarni aytgan. Vikki o‘zini bunday yolg‘onga tortilganidan juda noqulay his qilgan va ko‘chmas mulk agentlarini aldashdan uyalgan.
3. O‘zining “o‘ziga xosligi” yoki yagonaligiga ishonish
Nartsissning fikriga ko‘ra, uni faqat boshqa o‘ziga xos va yuqori martabali odamlar (yoki tashkilotlar) tushunishi mumkin va faqat ular u bilan muloqot qilish huquqiga ega. Misol: daromadiga qaramasdan, ajralish bo‘yicha eng yaxshi advokatga murojaat qilishni talab qilgan sherik. Boshqa mutaxassislar – masalan, baholovchilar yoki bolalar psixoterapevtlari – kamida nufuzli universitetdan fan nomzodi darajasiga ega bo‘lishi kerak. Agar sudya nartsissning foydasiga qaror chiqarmasa, u sudyani shunchaki ahmoq deb hisoblashi va ehtimol, sud qarorini bajarishni istamasligi mumkin. Muallif bir ayolni ko‘rgan, u sudyaga baqirgan: "Siz shunchaki kulgilisiz. Men boshqasini topaman!" U buni yangi poyabzal sotib olish kabi oson deb o‘ylagandek ko‘ringan va uni zalni qo‘riqchilar olib chiqqanda juda ajablangan.
4. Haddan tashqari hayrat talab qilish
Misol: har bir narsada hayrat izlaydigan sherik. Mijoz aytgan: "Biz biron bir tadbirga borganimizda, mening sherigim Yuliya har doim oxirgi bo‘lib kiyinardi. Butun oila yo‘lakda kutib turardi, biz tezroq borishni sabrsizlik bilan kutardik. Va faqat biroz vaqt o‘tgach, Yuliya mag‘rur va asta-sekin zinadan tushardi. U hammadan "O-o-o-oh", "A-a-a-ah" yoki "Ona, sen juda hayratlanarli!" kabi iboralarni kutgan. Biz bolalar bilan unga juda hayratlanardik. Bilardikki, u maqtov olmaguncha, uydan chiqmaymiz."
5. Maxsus huquq hissi
Nartsiss g‘ayrioddiy imtiyozli muomala yoki barcha talablarining avtomatik bajarilishini nohaq kutadi. Misol: Marsi huquqiy firmadan ko‘proq xizmatlar talab qilib, kamroq to‘lash huquqiga ega deb hisoblagan. U yordamchilar bilan gaplashishni rad etgan va har doim "men bu pulni to‘layotgan advokat" bilan gaplashishni talab qilgan. Agar uning hissiy talablarini darhol bajarmasalar, Marsi advokatni almashtirish bilan tahdid qilgan. Uning do‘stlari va qarindoshlariga murojaat qiladigan sevimli iborasi: "Men o‘zimga darhol va to‘liq e’tibor berishni talab qilaman. Ishonmayapsizmi – shunchaki kuzating", bo‘lgan. Marsining advokati tinglovlar boshlanishidan oldin u bilan ishlashdan bosh tortgan.
6. Shaxslararo munosabatlarda ekspluatatsiya, boshqalardan foydalanish
Misol: farzandlaridan foydalanadigan ota. Jeff va Xizer ajrashgandan keyin, Jeff qizidan aksessuar sifatida foydalanishni boshlagan. U "yolg‘iz erkak uch yoshli qiziga mehribon ota sifatida o‘zini ko‘rsatganida ayollar uchun ayniqsa jozibali ko‘rinadi", deb o‘ylagan. U qizining qimmatbaho kiyimlar kiyishini talab qilgan va uni restoranga kechki ovqatga olib borgan. Bir kuni qizi u bilan bo‘lganida va kasal bo‘lganida, u mehmonxonada xona olgan, shunda qizini qayt qilganida xizmatchilar uni tozalashlari uchun. Jeff buni o‘zi qilmasligi kerak deb hisoblagan.
7. Empatiyaning yo‘qligi
Nartsiss boshqalarning his-tuyg‘ulari va ehtiyojlarini tushunishni xohlamaydi yoki ularni o‘ziga qo‘llashni istamaydi. Misol: har qanday vaziyatga "bu men uchun nimani anglatadi" degan nuqtai nazardan qaraydigan odam. Piter uyga kelib, xotiniga shikoyat qila boshlagan: "Bilasanmi, mening kotibamda ko‘krak saratoniga moyillik borligini bilasanmi? Xo‘sh, bu unga har chorakda kasallik ta’tilini olish va tekshiruvlardan o‘tish zarurligini anglatadi. Xo‘sh, hozir ofisda ahvol og‘ir bo‘lsa-da, unda saraton topildi. Men bunday narsa men bilan sodir bo‘lishiga ishonolmayman. U bolalari uchun qanday qo‘rqayotganligi va ular buni qanday qabul qilishlari haqida bugun juda ko‘p gapirdi... va bundan tashqari yana kasal ta’tilini olishiga ishora qildi. Bu mening kompaniyam uchun hozirda qabul qilinishi mumkin emas!"
8. Hasad va boshqalarni hasad qilishda ayblash
Misol: erining muvaffaqiyatidan quvonolmaydigan rafiqa. Yaqinda yuridik firmada hamkor bo‘lgan Brayan murakkab va zo‘riqimli ishda g‘alaba qozongan. Firma g‘alabani nishonlash va Bryanni muvaffaqiyatli ishlaganligi uchun minnatdorchilik bildirish uchun kechki ovqat tashkil qilgan. U xotini Betni o‘z xursandchiligini birgalikda bo‘lishish uchun taklif qilgan. Bet borgan kabi ko‘rinishga o‘tgan va hatto kechani intizorlik bilan kutayotgandek ko‘ringan, ammo chiqishdan oldin darhol uyda qolishga qaror qilgan. "Mening allaqachon yetarli ishim bor!" – deb Bet aytgan. Va Bryanning ortidan chiqib ketganda: "O‘ylaymanki, sen bu ishingni faqat men har oqshom sening nolishingni tinglaganim uchun yutding. Mendan yordamsiz hech narsa qilolmaysan. Va menda seni doimo tortib yurishga vaqt yo‘q", deb aytgan. Bryanda xursandchilik va ishidan faxrlanish hissi qolmagan.
9. Qadrsizlik va takabburlik
Misol: bolaning mashg‘ulotlarida faol ishtirok etmaydigan, lekin barcha yutuqlarni o‘ziga oladigan ota-ona. Jeyk sobiq xotini va sakkiz yoshli o‘g‘li Mik bilan ota-onalar yig‘ilishiga borgan. Mik matematika fanidan yaxshi baholar olgan, o‘qituvchi uning ishlarini va jurnalni ota-onasiga ko‘rsatgan – u kichik Mikka ota-onalar oldida maqtash orqali uni xursand qilmoqchi bo‘lgan. Jeyk to‘satdan o‘qituvchini bo‘lib, "Men nima uchun u shunchalik ajoyib ekanligini bilaman! Men har doim matematika darslarida yulduz bo‘lganman va hatto Mikdan kichikroq yoshimda ilmiy festivalga sayohatni yutganman. Shu sababdan men juda ajoyib muhandis bo‘ldim. Ha, bolakay o‘z aqllarini otasidan olgan. Yaxshi ish qilding, o‘g‘lim", deb aytgan.
Ushbu to‘qqizta belgi nima uchun nartsisslar sevishni bilmasligini tushuntiradi. Ular "Sen men uchun nima qilasan?" degan savolga ustuvorlik berishadi va ko‘p energiyani aldovga sarflashadi. Nartsiss bilan bo‘lgan munosabatlarda, oxir-oqibat, bu odam sizni aslida ko‘rmayotganini tushunasiz. Siz u uchun o‘zining maqsadlari va ehtiyojlarini qondirish uchun manipulyatsiya qiladigan obyektsiz.