O'smirlik davrining shaxsiy va psixologik xususiyatlari

O'smirlik yoshi — bu bolalik va kattalikni aniq ajratib turadigan muhim davr. Bu davr shaxsiy va fiziologik o'zgarishlar bilan xarakterlanadi. Ota-onalar va o'qituvchilar o'smirlik yoshidagi psixologik xususiyatlarni inobatga olishlari muhimdir, chunki bu davrda bolalar bilan bog'liqlikni yo'qotmaslik zarur. Shu davrda zararli odatlar paydo bo'lishi, yomon guruhlarga tushish va xavfli xatti-harakatlar xavfi oshadi.

O'smirlik davrining ta'rifi​

Bolalikdan kattalikka o'tish davri juda murakkab hisoblanadi. Fiziologik nuqtai nazardan o'smirlik yoshi jinsiy balog'atga etish davri hisoblanadi. Bu davrda shaxsiyatning shakllanishi, mustaqillikka intilish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, jamiyatdagi xulq-atvor qoidalarini o'zlashtirish, dastlabki kasbiy yo'nalish va asosiy hayotiy pozitsiyalarni belgilash amalga oshadi. Bola dunyoqarashining o'zgarishi natijasida ota-onalarning roli va obro'si kamayadi.

Yosh chegaralari va bosqichlari​

O'smirlik davrining davomiyligi etnik kelib chiqishi, madaniy va shaxsiy xususiyatlarga bog'liq. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti 10 dan 19 yoshgacha bo'lgan davrni ajratadi. Biroq, ba'zi tadqiqotchilar psixika va kognitiv funktsiyalarning to'liq shakllanishi faqat 23 yoshda tugallanadi, deb hisoblaydilar.

Voyaga etish jarayoni shartli ravishda 3 bosqichga bo'linadi. Har bir bosqich o'ziga xos xususiyatlarga ega.

Ilk o'smirlik davri​

Ushbu voyaga etish davri 10 dan 14 yoshgacha davom etadi. Qizlarda bu davr biroz erta boshlanadi (6-sinfdan), yigitlarda esa bir yil–bir yarim yil keyinroq, bu esa o'qishdagi muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Ota-onalar va o'qituvchilar buni hisobga olishlari kerak, chunki yuqori talablar o'quv yukini oshiradi.

O'smirning psixologiyasi hali ham bolalikka yaqin, lekin organizmda tezkor fiziologik o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bu davrda jinsiy balog'atga etish boshlanadi va gormonlar ishlab chiqarilishi kuchayadi. Kayfiyat tez-tez o'zgaradi.

O'rta o'smirlik davri​

Bu davr 14 yoshda boshlanib, 16–17 yoshda tugaydi. O'rta o'smirlik davrida jinsiy balog'atga etish va organizmning gormonal qayta qurilishi tugaydi. Bu davrda jinsiylik va qarama-qarshi jinsga qiziqish shakllanadi. Qizlar va yigitlar impulsivlik va labillik bilan ajralib turadi.

Natijada, o'smirlar ijtimoiy hayotda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ular ko'pincha o'z fikr va e'tiqodlarida qat'iyatli bo'lib, qaror va harakatlarining oqibatlarini yaxshi tushunmaydilar.

Emotsional kechinmalar oldinga chiqadi. Shaxsiy makon tushunchasi shakllanadi, norozilik va rad etish reaksiyasi keskin namoyon bo'ladi.

O'smirlar o'zlarida jismoniy kamchiliklar yoki nomukammalliklarni topadilar, bu komplekslarning rivojlanishiga olib keladi. Bu vaqtda qizlar va yigitlar uchun ota-onalar va o'qituvchilarning fikri o'z ahamiyatini yo'qotadi, chunki shaxsiyat shakllanishi, o'zining tanqidiy fikrlashining rivojlanishi faol sodir bo'ladi.

Kech o'smirlik yoshi​

Bu davr 17–18 yoshga to'g'ri keladi, ammo qiz yoki yigitning yashash sharoitlariga qarab 23 yoshgacha davom etishi mumkin. Bu davrda o'sishning barcha fiziologik jarayonlari allaqachon tugagan, gormonal fon barqarorlashgan, shuning uchun hissiy holat kamroq labillik bilan tavsiflanadi.

O'smir allaqachon nimani xohlashini biladi va o'z pozitsiyasini tinchlik bilan tushuntira oladi. Kasbiy afzalliklarning shakllanishi kuzatiladi. Ko'pincha bu yoshdagi yigitlar va qizlarda birinchi ish tajribasi, romantik va jinsiy munosabatlar paydo bo'ladi.

O'smirlik yoshidagi psixologik xususiyatlarni tushunishning ahamiyati​

O'smirlar uchun kattalikka o'sish kuchli stressdir. Ular tashqi tomondan tez o'zgaradi, shaxsiy o'sadi. Ushbu davr nafaqat tanaga, balki kelajakdagi kattalarning psixikasiga katta yuk yaratadi. Ko'pincha atrofdagi ota-onalar va o'qituvchilar o'zgarishlarga moslasha olmaydilar, bu esa kattalarning obro'sining tez yo'qolishiga, ularning istaklari va ko'rsatmalarini e'tiborsiz qoldirishga, tez-tez mojarolarga olib keladi.

O'smir o'zining his-tuyg'ulari va muammolari bilan yolg'iz qoladi. Psixologik xususiyatlarni tushunish ota-onalarga ushbu qiyin davrda bolalar bilan aloqani yo'qotmaslikka imkon beradi. Kattalar ko'pincha o'smirlar uchun xos bo'lgan alohida reaktsiyalardan tushunmaydilar. Ular ko'pincha oilaviy mojarolarning sababiga aylanadi.

Quyida eng xarakterli xatti-harakatlar va xususiyatlar keltirilgan:

1. Rad etish reaksiyasi
   O'smir o'z istaklarini keskin o'zgartiradi. Standart xulq-atvor shakllari ikkinchi darajaga o'tadi. O'smir avvalgi kontaktlardan, o'qish bilan bog'liq zarur vazifalarni bajarishdan va ota-onalariga uy ishlarida yordam berishdan bosh tortishi mumkin. Ko'pincha bu reaktsiya hayotdagi keskin o'zgarishlarda keskin namoyon bo'ladi. Bu ko'chish, o'qish joyini o'zgartirish va boshqalar bo'lishi mumkin.
2. Kompensatsiya reaksiyasi
   O'smir bir sohadagi muvaffaqiyatsizliklarini boshqa sohada faoliyatni kuchaytirishga intiladi. Bu ko'pincha tengdoshlari bilan mojaroli xatti-harakatlar sabab bo'ladi. O'smir qo'pol hatti-harakatlar va qo'pollik bilan obro'ga erishishga intiladi.
3. Taqlid reaksiyasi
   Begona odam yoki mashhur kishiga taqlid qilishga intilishda namoyon bo'ladi. Shu sababli o'smirlar tez-tez devorlarga qo'shiqchilar, sportchilar va boshqalarning portretlarini osib qo'yadilar.
4. Guruhlashish reaksiyasi
   Oiladan ajralish va norasmiy guruhlarga intilish bilan tavsiflanadi. Barqaror ijtimoiy aloqalar shakllanadi. Bunda yangi kompaniyada o'smir ko'pincha shafqatsizlik va agressiv xatti-harakatlarga moyillik paydo bo'ladi. Guruhdagi munosabatlar introversiya va tashvish sabab bo'lishi mumkin.
5. Emansipatsiya reaksiyasi
   Bu ota-onalardan barcha sohalarda mustaqil bo'lish istagining keskin namoyon bo'lishidir.
6. Norozilik reaksiyasi
   O'smirlar ko'pincha ulardan talab qilinayotgan narsaga qarama-qarshi bo'lgan narsani namoyishkorona bajaradilar. Bu xatti-harakatlar ko'pincha ajralib turish va shaxsiy chegaralarni himoya qilish istagi bilan bog'liq.
7. Qiziqish reaksiyasi
   Sportga, havaskorlik faoliyatiga, qimor o'yinlariga va boshqalarga haddan tashqari intilishda namoyon bo'ladi.

O'smirlarning jismoniy xususiyatlari​

Bu davrda yigitlar ham, qizlar ham tez o'sadi. Gormonlarning ko'tarilishlari, teri bilan bog'liq muammolar va umumiy holatning tebranishlari ko'proq namoyon bo'lishi bilan bir qatorda, radikal jismoniy o'zgarishlar sodir bo'ladi va bu organizmning barcha tizimlari uchun stress bo'ladi.

Qizlarda
Jinsiy balog'atga etish davrida qizlarda kuzatiladi:

• shakllarning dumaloqlashishi;
• vaznning oshishi;
• ko'krak bezlarining o'sishi;
• qo'ltiq osti va chov mintaqasida o'simliklar paydo bo'lishi;
• menstruatsiya tsikli shakllanishi va boshqalar.

O'g'il bolalarda
Erkak jinsida fiziologik o'zgarishlarning kuchayishi taxminan qizlarga qaraganda bir yil kechroq boshlanadi.

Bu davr uchun xos:

• keskin o'sish;
• chanoq suyaklarining erkak tipiga qarab rivojlanishi;
• yelkaning kengayishi;
• mushaklarning o'sishi;
• tashqi jinsiy a'zolarning kattalashishi;
• ovozning qo'polashishi.

O'smirlik yoshidagi ijtimoiy va hissiy xususiyatlar​

Voyaga etayotgan qizlar va yigitlar jamiyatda yashashni va uning boshqa a'zolari bilan o'zaro aloqada bo'lishni o'rganadilar. Ammo psixoemotsional va irodaviy sohalarning shakllanish jarayonlari, gormonal va fiziologik o'zgarishlar ijtimoiy xulq-atvorga ta'sir qiladi. Mutaxassislar o'smirlik davrining bir qator xususiyatlarini ajratib ko'rsatadilar, ular atrofdagilar uchun muhimdir.

Identifikatsiyani shakllantirish​

Bu psixologik shakllanishning eng muhim jihati. O'smir faol ravishda o'zini izlaydi, unda shaxsiy qadriyatlar va e'tiqodlar, dunyoqarash shakllanadi. Qizlar va yigitlar jamiyatdagi potentsial rollarini o'rganadilar va tajriba o'tkazadilar.

Kognitiv rivojlanish va o'smirlarning tanqidiy fikrlash qobiliyati​

O'smirda atrofdagilarni sodir bo'lgan voqealarga va harakatlariga nisbatan o'z fikri shakllanadi, o'z-o'zini baholash shakllanadi. Ijtimoiy va kommunikativ ko'nikmalar tez rivojlanadi. Empatiya belgilarining birinchi belgisi paydo bo'ladi va o'z pozitsiyasini himoya qilish istagi.

Yig'ilganlarning ta'siri va ota-onalar bilan munosabatlar​

Qizlar va yigitlar atrofdagilarning fikriga juda keskin munosabatda bo'ladilar. Agar o'smir allaqachon shakllangan intilishlarga ega bo'lgan tengdoshlari guruhida bo'lsa, ota-onalar bilan yaxshi munosabatda bo'lsa, katta bo'lish davri osonroq kechadi.

Biroq, tajriba o'tkazishga moyillik tufayli qiz yoki yigitning yomon kompaniyaga tushib qolish va antisosial xatti-harakatlarga ega bo'lish ehtimoli yuqori.

Emotsional labillik va stress​

Gormonal fonning shakllanishi ko'pincha umumiy sog'liqning keskin o'zgarishiga olib keladi. Keskin kayfiyat o'zgarishlari atrofdagilar bilan mojarolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, o'smirlar stress va hayotdagi har qanday o'zgarishlarni qiyinroq qabul qiladilar.

Yolg'izlik, depressiya va tashvishli buzilishlar​

Tez o'sish va gormonal fon shakllanishi tufayli asab tizimi ortiqcha yuklanadi. Bu depressiya va tashvishli buzilishlarning rivojlanish xavfini oshiradi.

Ko'pgina keng tarqalgan o'smirlar muammolari
Hatto yaxshi ota-onalar ham, o'z farzandlari bilan doimiy aloqada bo'lganlar ham, jinsiy etuklik davri boshlanganda qanday munosabatda bo'lishni bilmasliklari mumkin. O'smirlar uchun xos bo'lgan eng keng tarqalgan xulq-atvor muammolarini ko'rib chiqish kerak.

Qiziqishlar va intilishlarning yo'qligi
Ko'pincha jinsiy etuklik boshlanishi bilan yigitlar va qizlar o'z kechinmalariga to'liq singib ketadilar. Joriy topshiriqlar va majburiyatlar ular uchun ahamiyatsiz bo'lib qoladi. Ajralish, qiziqishlar va intilishlarning yo'qligi ko'pincha qisqa muddatli bo'ladi.

Kompyuter o'yinlari va gadjetlarga qaramlik
Bunday xatti-harakatlar ko'pincha o'z kechinmalarini va hozirgi muammolarini unutishga intilish bilan bog'liq. O'smirlar orasida gadjetlarga qaramlik juda tez rivojlanadi, chunki o'yinlar antidepressantlar sifatida ishlaydi. Bunday qaramlik bilan kurashish uchun voyaga etayotgan o'smirni real hayotdagi ishlar bilan shug'ullantirish muhimdir.

Alkogolizm va chekish
Ko'pincha o'smirlik davrida odamlar birinchi marta spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlarini sinab ko'rishadi. Agar ularda doimiy ravishda ularga kirish imkoniyati bo'lsa, qaramlik shakllanishi ehtimoli yuqori.

Ozish uchun parhezlar bilan ortiqcha qiziqish
Bu muammo ko'pincha qizlarda kuzatiladi, ammo yigitlarda ham uchraydi. Ko'pincha ozishga intilish mashhur shaxsga o'xshash istak bilan bog'liq.

Ijtimoiy tarmoqlarning ta'siri
Turli tendentsiyalar o'smirlarning xatti-harakatlariga katta ta'sir ko'rsatadi. Ko'pincha ijtimoiy tarmoqlarda sog'liq uchun xavfli bo'lgan maslahatlar va tavsiyalarni uchratish mumkin, shuning uchun ota-onalar ularning internetdagi faoliyatini nozik nazorat qilishlari muhimdir.

O'smirlik muhabbati muammolari
12-17 yoshdagi yigitlar va qizlar ko'pincha birinchi marta qarama-qarshi jins vakillariga qiziqish bildirishadi. Birinchi munosabatlarni qurishga urinishlar normal hisoblanadi.

Jinsiylikni shakllantirish
O'smir o'zi uchun jozibali bo'lgan sheriklarni aniqlashni o'rganadi. Bundan tashqari, u o'zining jinsiyligiga baho berishni shakllantiradi. "Voyaga etgan" munosabatlarning birinchi tajribasi mumkin.

O'smirlik davrida homiladorlik va uning oqibatlari
Jinsiy tarbiya va himoya vositalari va kontratseptivlar to'g'risida asosiy bilimlarning etishmasligi homiladorlikka olib kelishi mumkin. Bu yosh qizning organizmi uchun qo'shimcha stress bo'ladi.

O'smirlar va maktab
Ta'lim — bu bolalarning dunyoqarashini to'g'ri shakllantirish uchun juda muhimdir. Maktabda o'smirlar o'qituvchilar va tengdoshlari bilan o'zaro aloqada bo'lishning birinchi asosiy ko'nikmalarini olishadi. Jinsiy etuklik boshlanishi bilan o'qish haqidagi fikrlar ikkinchi o'ringa o'tadi.

Jamoada munosabatlar va mojarolar
O'smirlar muhitida guruh a'zolari o'rtasidagi aloqalar deyarli har doim juda kuchli xarakterga ega bo'ladi. Bunda ko'pincha mojarolar paydo bo'ladi, do'stlar dushman bo'lib qoladi va aksincha. Rollarni o'zgartirish juda tez sodir bo'ladi.

O'smirlarning kasbiy o'zini aniqlashi
Voyaga etayotgan bolalar ko'pincha o'zlariga qo'shimcha ish topadilar. Bu mehnat faoliyatiga intilish va o'z mablag'larini ishlab topishga intilishning muhim jihati hisoblanadi. Bundan tashqari, muayyan kasbga qiziqish paydo bo'ladi. O'smir juda qisqa va to'liq bo'lmasa-da, hayotida nima bilan shug'ullanishni xohlayotganini aniqlay oladi.

O'qituvchilar va maktab tomonidan o'smirlarni qo'llab-quvvatlash
Pedagogik jamoa bolalarni yoshligidan o'rab oladi. O'qituvchilarning qo'llab-quvvatlashi va tushunishi, shuningdek, ularning rag'batlantirishi o'smirlarning yuzaga keladigan muammolarni engib o'tishiga yordam beradi.

O'smirlik inqirozini yengib o'tish uchun ota-onalarga tavsiyalar​

O'smirlar har qanday muammoda juda o'tkir munosabatda bo'lishadi. Ular uchun qarindoshlar tomonidan muammo bilan shug'ullanishning ochiq-oydin bo'lmagan ishtiroki xiyonat bilan teng, bu esa nizolarga sabab bo'ladi.

Ota-onalar farzandlarining hayotidagi har qanday o'zgarishlarga juda sezgir munosabatda bo'lishlari va ularni kelajakka qoldirmasliklari kerak.

O'smirlik muammolarining oldini olish​

O'smirlik muammolarining paydo bo'lish xavfini kamaytirish uchun quyidagilarga e'tibor qaratish kerak:

• emotsional qo'llab-quvvatlash;
• qaramlikning paydo bo'lishining oldini olish;
• ruxsat etilgan qoidalar va chegaralarni belgilash;
• tanqidiy fikrlashni rivojlantirish;
• ijtimoiylashuv;
• yangi sog'lom odatlarning paydo bo'lishi;
• kommunikativ ko'nikmalarni yaxshilash va boshqalar.

Qachon psixologga murojaat qilish kerak​

Agar vaqt o'tgan bo'lsa va o'smir bilan aloqa yo'qolgan bo'lsa, mutaxassisga murojaat qilish yaxshiroqdir. Psixolog aloqa o'rnatishga va tushunishni qaytarishga yordam beradi. Bu, ayniqsa, agar o'smir allaqachon antisosial xatti-harakatlarni namoyon qila boshlagan bo'lsa, muhimdir.