Sxema-terapiya nima, u qanday ishlaydi va KTPlardan qanday farq qiladi?

Sxema-terapiya mustaqil yondashuv sifatida 1990-yillarda shakllana boshladi. Bu kognitiv-xulqiy terapiyaga (KXT) asoslangan yo'nalishlardan biridir. Sxema-terapiyada KXT bilan davolab bo'lmaydigan muammolarni hal qilishga qaratilgan yondashuvlar qo'llaniladi. Sxema-terapiya usulini Djeffri Yang ishlab chiqqan bo'lib, u kognitiv texnikalardan tashqari, geshtalt va psixodinamik yondashuvlar elementlarini, shuningdek, Jon Bowlbining bog'lanish nazariyasini qo'llagan. Rossiyada bu yo'nalishni faol rivojlantiruvchi Moskva Sxema-terapiya Instituti (MIST) hisoblanadi.

Djeffri Yangning asosiy g'oyasi shundaki, har bir insonda erta bolalik davrida paydo bo'lgan hissiy ehtiyojlar mavjud. Ushbu ehtiyojlarning qondirilishi yoki e'tiborsiz qoldirilishi insonning sxemalari yoki dunyoqarashining shakllanishiga ta'sir qiladi. Agar ehtiyojlar katta darajada e'tiborsiz qoldirilsa, sxemalar dezadaptiv, agar qondirilsa, adaptiv bo'ladi.

Keling, sxemalar haqida gaplashamiz, sxema-terapiyada qanday texnikalar qo'llaniladi va uning klassik KXTdan afzalliklarini ko'rib chiqamiz.

Kognitiv sxemalar nima va bu nima uchun muhim?​

Sxema-terapiyada kognitiv sxemalar – bu insonning dunyo, o'zi, boshqalar va ular bilan munosabatlar haqidagi chuqur ildiz otgan e'tiqodlaridir. Bu sxemalar erta bolalik davrida, odatda, ahamiyatli kattalar va jamiyat ta'siri ostida shakllanadi.

Oddiy misolni ko'rib chiqaylik. Bolaning tanasi jismonan rivojlanishi uchun muvozanatli ovqatlanish va boshqa jismoniy ehtiyojlarni qondirish kerak. Bola psixikasining uyg'un rivojlanishi uchun ham ma'lum bir hissiy ehtiyojlarni qondirish kerak. Agar bu ehtiyojlar muntazam ravishda e'tiborsiz qoldirilsa, bolaning dezadaptiv sxemalari shakllanadi va ular kattalar hayotida ham davom etadi.

Sxema-terapiyada boladagi 5 ta asosiy hissiy ehtiyojni ajratib ko'rsatishadi:

1. Xavfsizlik va bog'lanish.
2. Mustaqillik, identiklik, malaka.
3. O'z his-tuyg'ularini ifoda etish va ehtiyojlarini bildirish erkinligi.
4. Spontanlik va quvonch.
5. Maqbul chegaralar, o'zini-o'zi intizom.

Mijozning sxemalarini o'rganishda terapevt hatto bir qarashda ahamiyatsiz ko'rinadigan narsalarni ham hisobga olishi kerak. Masalan, bolalikda uni qanchalik tez-tez ko'tarishgan? Ko'proq tanqid qilishganmi yoki maqtashganmi? Uni qanday rag'batlantirishgan va hokazo. Bunday savollarni muhokama qilish orqali psixolog insonda qanday kognitiv sxemalar borligini va ularning dezadaptiv ekanligini tushunishga yordam beradi.

Ko'pincha biz barcha sxemalarimiz bolalikdan kelib chiqqanligini anglamaymiz. Buni tan olishimiz yoki yo'q, lekin ular hozirgi paytda bizning his-tuyg'ularimiz, reaktsiyalarimiz va dunyoqarashimizga kuchli ta'sir ko'rsatadi.

Sxemalar kattalar hayotida qanday ishlaydi?​

Bolalikdagi travmatik lahzalarda paydo bo'lgan xafagarchilik, xavotir, og'riq, ayb, qo'rquv sxema shaklida ichimizda o'rnashib qoladi va kattalar hayotida insonning xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Dezadaptiv sxemalar o'ziga g'amxo'rlik qilish, o'z chegaralarini belgilash va boshqalar bilan sog'lom munosabatlarni o'rnatishga to'sqinlik qiladi. Agar sxema muntazam ravishda faollashsa va "tasdiqlansa", vaqt o'tishi bilan bu jiddiy psixologik buzilishlarga olib kelishi mumkin.

Masalan, bolani ko'pincha uyda yolg'iz qoldirishgan, vaqti-vaqti bilan ota-onalardan biri oilani tark etgan bo'lsa. Bu holat bolaga yolg'iz, notinch va qo'rquvli bo'lishi mumkin edi. Natijada, kattalar hayotida bu inson yaqin kishi har qanday paytda uni tark etishi mumkin deb hisoblaydi. Agar bu qo'rquvlar tasdiqlansa, e'tiqod yanada kuchayadi, va tashvish va ishonchsizlik kuchayadi.

Dezadaptiv sxemalar qanday turlarga bo'linadi?​

Zamonaviy sxema-terapiyada 18 ta dezadaptiv sxema mavjud bo'lib, har birini beshta domen (soha)ga ajratishadi. Har bir domenni batafsil ko'rib chiqamiz.

Bog'lanish va rad etilish domeni​

Bolalikda bolaga qo'llab-quvvatlash, xavfsizlik, qabul qilish hissi berilmagan. Odatda, sezgir rahbarlik va barqarorlik yo'q edi.

Ushbu domen sxemalari:

• Ishonchsizlik: Inson doimiy ravishda boshqalardan hiyla kutadi, hech kimga ishonib bo'lmaydi, turmush o'rtog'i unga xiyonat qiladi, do'sti unga yolg'on gapiradi, ishda esa tez orada ishdan bo'shatiladi deb o'ylaydi.
• Uyat: Bu sxema ko'pincha o'zini nuqsonli his qilish bilan birga keladi. Masalan, odam o'zini omadsiz, ahmoq, zaif deb o'ylashi mumkin.
• Ijtimoiy ajralish: Odam o'zini oq qarg'a kabi his qiladi, uni hech kim payqamaydi, do'st bo'lishadi faqat foyda olish uchun deb o'ylaydi.
• Tark etilish: Munosabatlarda, do'stlikda, karyerasida beqarorlik hissi.
• Hissiy depprivatsiya: Odam o'zini hech kim payqamaydi, yolg'iz, doimiy ravishda qo'llab-quvvatlash va e'tibor yetishmaydi deb o'ylaydi.

Mustaqillikning buzilishi domeni​

Bolalikda, ehtimol, ota-onalar tomonidan tiraniya yoki giperopika mavjud edi. Bolaning nimani yoqtirishi, nima bilan shug'ullanishi, qayerda o'qishi, kim bilan do'stlashishi haqida qaror qabul qilinardi. Endi kattalar hayotida ham kundalik vazifalarda odam ojizlik va malakasizlik his qiladi.

Ushbu domen sxemalari:

• Qaramlik: Inson sherigi ketganda o'ziga g'amxo'rlik qila olmaydi deb ishonadi, o'zini o'zi hal qila olmaydi.
• Zaiflik: Doimiy ravishda nimadandir qo'rquv mavjud: avtohalokatga uchrashdan, samolyotda qulashdan, og'ir kasallikka chalinishdan, yurak xurujidan o'lishdan qo'rqadi.
• Identiklikning rivojlanmaganligi: Inson kimligini va nimani xohlashini, nima yoqishini va hayotdan nimani xohlashini tushunishi qiyin.
• Muvaffaqiyatsizlik: Bu odamlar o'zlarini befoyda, malakasiz va hech qanday talantga ega emas deb hisoblaydi.

Chegaralarning buzilishi domeni​

Bola ko'pincha ruxsat berilgan muhitda yashagan. Ehtimol, sezgir rahbarlik va aniq chegaralar mavjud emas edi.

Ushbu domen sxemalari:

• O'zini-o'zi nazorat qila olmaslik: Bu odamlar o'z his-tuyg'ularini nazorat qila olmaydi va buni hech qanday muammo deb bilmaydi.
• Imtiyozli his qilish: Bu odamlar doim haqli, hamma ularga bo'ysunishi kerak deb o'ylashadi.

Boshqalarga yo'naltirilganlik domeni​

Ushbu domen sxemalariga ega bo'lgan odamlar boshqalarga qulay bo'lishga intiladi, o'zini oxirgi o'rinda yoki umuman e'tiborsiz qoldirishadi.

Ushbu domen sxemalari:

• O'zini qurbon qilish: Boshqalar uchun o'z manfaatlarini qurbon qilish. Masalan, boshqa davlatga ko'chishni xohlash, lekin ota-onalar qarshi bo'lgani uchun bu fikrdan voz kechish.
• Itoatkorlik: Inson o'z his-tuyg'ularini e'tiborsiz qoldirib, ularni unchalik muhim deb hisoblamaydi.
• Tasdiqlash qidirish: Insonning o'ziga bo'lgan qadriyatlari boshqalarning fikriga bog'liq.

Haddan tashqari hushyorlik va hissiyotni bostirish domeni​

Bu domen sxemalari bo'lgan odamlar ko'pincha ota-onalari tomonidan his-tuyg'ularini bostirishga majbur bo'lgan.

Ushbu domen sxemalari:

• Pessimizm: Inson hayotda hech qanday yaxshi narsani ko'rmaydi, hamma narsa yomon bo'ladi deb o'ylaydi.
• Hissiyotlarni bostirish: Odamlar his-tuyg'ularini bostirishni o'rganadi.
• Tanqidchilik: Inson o'ziga va boshqalarga nisbatan juda yuqori talablar qo'yadi.
• Jazolovchi munosabat: Boshqalarga nisbatan juda yuqori talablar qo'yadi, lekin o'zini xato deb bilmaydi.

Dezadaptiv sxemalarning faollashuvi​

Kattalar hayotida inson biror holat bilan duch kelganda, bu holat sxemani faollashtirishi mumkin. Bu holatni sxema-terapiyada "rejim" deb atashadi. Bu rejimlar quyidagicha bo'lishi mumkin: bolalik, tanqidchilik, moslashuvchanlik, sog'lom.

Sog'lom rejimlar adaptiv fikrlar va xatti-harakatlar bilan bog'liq. Bolalik rejimlari insonning asosiy hissiy ehtiyojlari (xavfsizlik, his-tuyg'ularini erkin ifoda etish, spontanik harakat qilish) cheklangan hollarda faollashadi.

Tanqidchi yoki "ota-onalik" rejimlar bolalikda muhim kattalar tomonidan berilgan salbiy xabarlarni aks ettiradi. Misol uchun: "Meni hech kim sevmaydi", "Men har doim yolg'iz qolaman".

Moslashuvchan rejimlar esa ichki zo'riqishni kamaytiruvchi, lekin muammoni hal qilmaydigan va ba'zan hatto hal qilishga to'sqinlik qiladigan strategiyalarni o'z ichiga oladi.

Dezadaptiv moslashuv strategiyalari​

Uch turdagi moslashuv strategiyalari mavjud:

1. Taslim bo'lish: Masalan, inson boshqa davlatga ko'chishni xohlaydi, lekin "muvaffaqiyatsizlik" sxemasi faollashadi.
2. Qochish: Inson yangi tajriba olishdan qochadi.
3. Giperkompensatsiya: Inson o'zining muvaffaqiyatsizligini rad etishga qaror qiladi, lekin o'rtacha choralardan chiqib ketadi.

Sxema-terapiya seansi KXT seansidan nimasi bilan farq qiladi?​

Strukturaviy jihatdan KXT va sxema-terapiya juda o'xshash. Ikkala variantda ham boshlang'ich ishda mijozning muammolari va so'rovlari aniqlanadi. Biroq, sxema-terapiyada mijoz va terapevt o'rtasidagi munosabatlar boshqacha - bu yondashuvda "cheklangan ota-onalik" va hissiy ehtiyojlarga ko'proq e'tibor beriladi.

Sxema-terapiyaning KXTga nisbatan afzalliklari​

Sxema-terapiya dastlab shaxsiyat buzilishlari bo'lgan odamlar bilan ishlash uchun ishlab chiqilgan. Bugungi kunda bu yondashuv, o'zlarining dezadaptiv sxemalari tufayli bir xil hayotiy naqshlar bilan duch keladigan mijozlar bilan ishlashda qo'llaniladi.

Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, sxema-terapiya depressiya, OKB, xavotirli buzilishlar, PTSR davolashda yuqori samaradorlikka ega.

Sxema-terapiya qanday yordam beradi?​

Sxema-terapiyada psixologik maslahatlashuv algoritmi quyidagicha:

1. Dezadaptiv sxemalarni va rejimlarni aniqlash.
2. Bolalik tajribasini ko'rib chiqish va sxemalar qachon shakllanganligini tushunish.
3. Travmatik tajribani psixologik texnikalar yordamida qayta ishlash.

Sxema-terapiya, bolalik tajribalarini qayta ko'rib chiqish va tuzatish orqali kattalar hayotida sog'lom va moslashuvchan xatti-harakatlarni shakllantirishga yordam beradi.