Tashvishlilik shaxs xususiyati sifatida

Tashvishlilik fenomeni bugungi kunda dolzarb muammo bo‘lib, uni o‘rganish hanuz davom etmoqda. Bu muammoga turlicha yondashuvlar mavjud bo‘lsa-da, ko‘pchilik tadqiqotchilar tashvishlilikni hissiy holat sifatida va psixologik xususiyat yoki shaxs xususiyati sifatida farqlaydilar.

Tashvishlilik tushunchasining aniqlanishi

Psixologiyada "tashvishlilik" tushunchasini aniqlashda bir nechta nazariy yondashuvlar mavjud. Bu tushunchani psixologiya faniga birinchi bo‘lib Z. Freyd kiritgan hisoblanadi. U, tashvishlilik "Ego"ning o‘z vazifasini bajarishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi va bu shaxsning yaxlitligini saqlash va haqiqatga moslashish uchun zarurligini anglatadi, deb taxmin qilgan. Freyd tashvishlilikning uch turini ajratib ko‘rsatgan:

1. Realistik yoki ob’ektiv tashvishlilik – tashqi dunyo haqiqiy xavf tug‘dirishini ko‘rsatadi. Bunday tez-tez yuz beradigan holat insonning xavf manbai bilan samarali kurashish qobiliyatini susaytirishi mumkin.
2. Nevrotik tashvishlilik – Id impulslarining ongga yorib kirishi mumkinligini signal qiladi, bu esa qabul qilinmaydi. Ichki istaklarni nazorat qilishni yo‘qotishdan xavotirlanish, ular jazo bilan tugashi mumkin.
3. Axloqiy tashvishlilik – axloqiy me’yorlar va qadriyatlarga rioya qilmaslikdan qo‘rqish, bu Super-Ego reaktsiyasi sifatida ayb va uyat hislarini keltirib chiqaradi.

Adlerning tashvishlilik haqidagi qarashlari
A. Adlerga ko‘ra, tashvishlilik – "insonning boshqalar bilan normal munosabatlar o‘rnatish qobiliyatsizligidan kelib chiqadigan kamchiliklar kompleksining ifodasidir". U, tashvishlilikni his qilgan odam ko‘cha bo‘ylab yurishganda atrofdagilarning e’tiborini jalb qilishni va ulardan yordam so‘rashni xohlaydi, chunki u o‘zini ojiz his qiladi va mas’uliyatni bo‘yniga olishni istamaydi, deb ta’kidlaydi. Shuningdek, Adlerning fikricha, tashvishlilik qanchalik kuchli bo‘lsa, shaxs o‘zini o‘ziga yetarli va obro‘li deb tasavvur qilishdagi xayollari ham shunchalik rivojlangan bo‘ladi, shaxs boshqalarga nisbatan tajovuzkor va adolatsizlikdan azoblanishga moyil bo‘ladi.

V. Rayx va psixodinamika
V. Rayx, Freydning izdoshi bo‘lib, uning ishini davom ettirdi va psixodinamika nazariyasiga yangi jihatlar kiritdi. U, muammoni tushuntirish doiralarini kengaytirib, nafaqat libido bilan cheklanmadi, balki asosiy biologik va psixologik jarayonlarni ham qamrab oldi. Uning tushunchasiga ko‘ra, tashvishlilik energiyaning tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’siriga to‘sqinlik qilish orqali namoyon bo‘ladi, bu libido to‘siqlari orqali "mushak qisqarishlari" sifatida aks etadi.

K. Xorniyning bazal tashvishlik tushunchasi
K. Xorniyning fikriga ko‘ra, "Bazal tashvish – bu yolg‘izlik va ojizlikning keng qamrovli va chuqur his-tuyg‘usi". Tashvishlilik tushunchasi uning konsepsiyasida kalit rol o‘ynaydi va nevrozlarning rivojlanishi uchun asos bo‘ladi, bu esa siqilgan dushmanlik his-tuyg‘usi orqali yuzaga keladi. K. Xorniy, bolaning ona qornidan tashqarida o‘zini qanday his qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan tashvishlilik hissi bilan tug‘iladi, deb ta’kidlagan.

U, bazal tashvishlikning ikki xil ehtiyojini ajratib ko‘rsatadi:

1. Fiziologik tashvish – bola oziq-ovqat, ichimlik va qulaylik his qilishga muhtoj. Agar ona e’tiborsiz bo‘lsa va uning ehtiyojlari qondirilmasa, bu tashvishning ortishiga olib kelishi mumkin, bu esa shaxsning umumiy nevrotizatsiyasiga olib keladi.
2. Psixologik tashvish – bu murakkabroq jarayon, chunki u o‘zini to‘g‘ri idrok etish bilan bog‘liq. Bu odamlarning sizga bo‘lgan munosabati va o‘z-o‘zini idrok etishdan iborat.

S. Sullivanning yondashuvi
S. Sullivanning fikricha, tashvishlilik shaxsning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan omil sifatida ko‘rib chiqiladi. Shaxs an’anaviy o‘zini tasavvur qilishni saqlab qolish uchun haqiqatni idrok etishni buzadi. U, tashvishlikning ikkita turini ajratib ko‘rsatgan: kuchlanish bilan bog‘liq his-tuyg‘ular va energiya transformatsiyasi bilan bog‘liq his-tuyg‘ular. Kuchlanish ikki toifaga bo‘linadi: ehtiyojlardan kelib chiqadigan va tashvish bilan bog‘liq bo‘lgan imkoniyatlar.

E. Fromm va ekzistensializm
E. Fromm, "Tashvish – bu ekzistensial ziddiyatning natijasi, instinktlar va o‘zini anglash, tabiat va erkinlik o‘rtasidagi ziddiyatdir", deb hisoblaydi. Frommning fikricha, odamlar tabiiy o‘limdan qochish uchun tashvish va ojizlikni yengib, xavfsizlik va tinchlik izlashga majbur bo‘lishadi.

R. Kettel va CH. D. Spilbergerning yondashuvi
R. Kettel va CH. D. Spilberger tashvishlikni situtatsion va shaxsiy tashvish sifatida farqlashni taklif qilishgan.

1. Situdatsion yoki reaktiv tashvishlilik – bu kuchlanish, xavotir, bezovtalik kabi subyektiv kuchli his-tuyg‘ular bilan tavsiflanadi. Bu holat stressli vaziyatga bo‘lgan hissiy reaktsiya sifatida yuzaga keladi.
2. Shaxsiy tashvishlilik yoki faol tashvish – bu shaxsning stressga moyillik darajasini belgilovchi barqaror individual xususiyatdir. Shaxsning hayotidagi ko‘plab vaziyatlarni tahlikali deb qabul qiladi va bu har doim ham ob’ektiv sabablarga asoslangan bo‘lmaydi.

Shunday qilib, nazariy yondashuvdan qat’i nazar, tashvishlik asosan nevrozlar va shaxsiyat buzilishlari rivojlanish mexanizmi sifatida ko‘rib chiqiladi, bunda shaxsning ichki mojarosi mavjud bo‘ladi va bu ko‘pincha ichki resurslarning yetishmasligi, ehtiyojlarning va ularning qondirilishi yo‘llarining nomuvofiqligi, beqarorlik va ijtimoiy yetuklik bilan bog‘liq bo‘ladi.

Tashvishlik shaxs xususiyati sifatida, bu tashvish holatini doimiy his qilish moyilligi sifatida tushuniladi. Tashvishlik ikki turga bo‘linadi:
1) Muayyan vaziyatdan kelib chiqqan hissiy holat, ob’ektiv sababga javob
2) Tashvishlik shaxs xususiyati sifatida – noaniq tashvish manbai, bu doimiy qo‘rquv, siqilish, asabiylashish va xavfni kutish holati sifatida tavsiflanadi.