Психология атрибутив уят ва экзистенциал уятга ажратилади.
Атрибутив уят инсоннинг одатий нормаларга мос келмайдиган (шартли норма) хатти-ҳаракатлари ёки шахс хусусиятлари билан боғлиқ.
Экзистенциал уят эса аниқ хусусиятлар билан боғлиқ эмас (Гештальт Терапияда уни токсик деб аташади). У асосий ишончнинг йўқолиши ва инсоннинг дастлабки ривожланиш босқичларида муҳаббатнинг етишмаслиги натижасида пайдо бўлади, бу даврда у ўзининг алоҳида хусусиятлари ва хатти-ҳаракатларини аниқлай олмайди. Бунда бола ўзини рад этилган, кераксиз ва умумий ҳолда муваффақиятсиз деб ҳис қилади, бу унинг хатти-ҳаракатлари ва ҳатто бошқаларнинг фикрига ҳам боғлиқ эмас.
Психотерапевтлар кўпинча мижозлар ўзларининг "ёмонлиги" ва ёлғизлигининг асосларини топа олмаган ҳолатларга дуч келишади.
Экзистенциал уят аниқ эмас ва у инсоннинг атроф-муҳит билан алоқасини контекстдан қатъий назар бузади. Бу ўзини бошқалар учун очишда умумий салбий реакция бўлиб, бунда инсон бошқаларнинг қўллаб-қувватлашига ишончсизлик ҳис қилади ва атрофдагиларнинг ижобий баҳоларидан қониқмайди. Мижозлар ўзларини айблаш ва ўз сифатлари ва хатти-ҳаракатларини салбий талқин қилишда ажойиб ижодкорлик кўрсатадилар, ва бунда аниқ бўлмаган уят ўзига хос шаклларга эга бўлади.
Гештальт-терапияда дунё билан алоқани қўллаб-қувватловчи соғлом уят ва бу алоқани бузувчи токсик уят ажратилади. Токсик уят инсоннинг ўзини бемаъни, етарсиз, муваффақиятсиз, нуқсонли, нотўғри, ноўрин ёки нуқсонли деб доимий равишда ҳис қилиш билан характерланади. Уятни ҳис қилиш ҳолати ўзи алоҳида бўлиб, кўпинча номуваффақият, барбод бўлиш ёки фиаско деб қабул қилинади.
Токсик уятга эга инсоннинг ўз-ўзини баҳолаши барқарор эмас ва у ҳолатдан ҳолатга ўзгариб туради. Атрофдагиларнинг баҳоларида инсон доимо кўпроқ муваффақиятли деб қабул қилинади (ҳақиқий жиҳатлардан қатъий назар), ва дунё муваффақиятга (ёки самарадорликка) эришиш учун кураш майдонига айланади. Бундай ҳолат атрофдагилардан қўллаб-қувватловчи олиш имконини бермайди, ва шунда инсон муҳаббат, қўллаб-қувватлаш ва тан олишга бўлган боғлиқликдан воз кечишга ҳаракат қилади. Уят натижасида изоляция пайдо бўлади, бунда дунёга ижобий проекция (муваффақият ва етарлилик) ва ўзини салбий проекция (нуқсон ва етарсизлик) берилади.
Кўпинча уятни ҳис қилиш ҳолатида учта фигура мавжуд: инсоннинг ўзи, уятловчи ва гувоҳ (бошқалар). Аммо гувоҳ кўпинча уятловчи ёки инсоннинг ўзи билан бирлашган ҳолда бўлади. Бу ҳолатда уят яхши аниқланмайди, чунки у фақат жисмоний симптомлар (бу туниш, қотиш, нафас тўхташи ва бошқа ретрофлексия белгиларини)ни кўрсатади. Бу пайтда инсон изоляцияда ва вазиятни ўзгартиришга ожиз бўлиб қолади. Уят қўзғалишни тартибга солувчи бўлиб, инсоннинг ўзини ифода этишини чеклайди ёки блоклайди, уни сўзлаш қобилиятидан айиради.
Бу маънода терапевтнинг ҳаракатлари қўзғалишни реабилитация қилиш билан боғлиқ бўлиши керак, бу қўзғалиш инсоннинг долзарб эҳтиёжга йўналтирилган ҳаракати учун энергия беради. Ретрофлексияланган уят контакт фазосида тарқалиб кетиши учун ҳозир бўлган бошқа шахс пайдо бўлиши керак. Бу шахснинг ҳис-туйғулари уятни яшашга кўмаклашувчи ресурсли эмоциядир. Бу жиҳатда терапевтик гуруҳ кучли ресурс бўлиб, унда иштирокчи бошқа одамларнинг ҳақиқий ҳис-туйғуларини билиб олиши, ўзини ҳаққонийроқ кўриш ва "Мен қандайман?" деган саволга жавоб олиши мумкин.
Атрибутив уят инсоннинг одатий нормаларга мос келмайдиган (шартли норма) хатти-ҳаракатлари ёки шахс хусусиятлари билан боғлиқ.
Экзистенциал уят эса аниқ хусусиятлар билан боғлиқ эмас (Гештальт Терапияда уни токсик деб аташади). У асосий ишончнинг йўқолиши ва инсоннинг дастлабки ривожланиш босқичларида муҳаббатнинг етишмаслиги натижасида пайдо бўлади, бу даврда у ўзининг алоҳида хусусиятлари ва хатти-ҳаракатларини аниқлай олмайди. Бунда бола ўзини рад этилган, кераксиз ва умумий ҳолда муваффақиятсиз деб ҳис қилади, бу унинг хатти-ҳаракатлари ва ҳатто бошқаларнинг фикрига ҳам боғлиқ эмас.
Психотерапевтлар кўпинча мижозлар ўзларининг "ёмонлиги" ва ёлғизлигининг асосларини топа олмаган ҳолатларга дуч келишади.
Экзистенциал уят аниқ эмас ва у инсоннинг атроф-муҳит билан алоқасини контекстдан қатъий назар бузади. Бу ўзини бошқалар учун очишда умумий салбий реакция бўлиб, бунда инсон бошқаларнинг қўллаб-қувватлашига ишончсизлик ҳис қилади ва атрофдагиларнинг ижобий баҳоларидан қониқмайди. Мижозлар ўзларини айблаш ва ўз сифатлари ва хатти-ҳаракатларини салбий талқин қилишда ажойиб ижодкорлик кўрсатадилар, ва бунда аниқ бўлмаган уят ўзига хос шаклларга эга бўлади.
Гештальт-терапияда дунё билан алоқани қўллаб-қувватловчи соғлом уят ва бу алоқани бузувчи токсик уят ажратилади. Токсик уят инсоннинг ўзини бемаъни, етарсиз, муваффақиятсиз, нуқсонли, нотўғри, ноўрин ёки нуқсонли деб доимий равишда ҳис қилиш билан характерланади. Уятни ҳис қилиш ҳолати ўзи алоҳида бўлиб, кўпинча номуваффақият, барбод бўлиш ёки фиаско деб қабул қилинади.
Токсик уятга эга инсоннинг ўз-ўзини баҳолаши барқарор эмас ва у ҳолатдан ҳолатга ўзгариб туради. Атрофдагиларнинг баҳоларида инсон доимо кўпроқ муваффақиятли деб қабул қилинади (ҳақиқий жиҳатлардан қатъий назар), ва дунё муваффақиятга (ёки самарадорликка) эришиш учун кураш майдонига айланади. Бундай ҳолат атрофдагилардан қўллаб-қувватловчи олиш имконини бермайди, ва шунда инсон муҳаббат, қўллаб-қувватлаш ва тан олишга бўлган боғлиқликдан воз кечишга ҳаракат қилади. Уят натижасида изоляция пайдо бўлади, бунда дунёга ижобий проекция (муваффақият ва етарлилик) ва ўзини салбий проекция (нуқсон ва етарсизлик) берилади.
Кўпинча уятни ҳис қилиш ҳолатида учта фигура мавжуд: инсоннинг ўзи, уятловчи ва гувоҳ (бошқалар). Аммо гувоҳ кўпинча уятловчи ёки инсоннинг ўзи билан бирлашган ҳолда бўлади. Бу ҳолатда уят яхши аниқланмайди, чунки у фақат жисмоний симптомлар (бу туниш, қотиш, нафас тўхташи ва бошқа ретрофлексия белгиларини)ни кўрсатади. Бу пайтда инсон изоляцияда ва вазиятни ўзгартиришга ожиз бўлиб қолади. Уят қўзғалишни тартибга солувчи бўлиб, инсоннинг ўзини ифода этишини чеклайди ёки блоклайди, уни сўзлаш қобилиятидан айиради.
Бу маънода терапевтнинг ҳаракатлари қўзғалишни реабилитация қилиш билан боғлиқ бўлиши керак, бу қўзғалиш инсоннинг долзарб эҳтиёжга йўналтирилган ҳаракати учун энергия беради. Ретрофлексияланган уят контакт фазосида тарқалиб кетиши учун ҳозир бўлган бошқа шахс пайдо бўлиши керак. Бу шахснинг ҳис-туйғулари уятни яшашга кўмаклашувчи ресурсли эмоциядир. Бу жиҳатда терапевтик гуруҳ кучли ресурс бўлиб, унда иштирокчи бошқа одамларнинг ҳақиқий ҳис-туйғуларини билиб олиши, ўзини ҳаққонийроқ кўриш ва "Мен қандайман?" деган саволга жавоб олиши мумкин.
Oxirgi tahrirlash:
