Ҳозир бир оз вақт ажратиб, Хавотир қандай намоён бўлади деб ўйланг - бу баданда қандай ҳиссиётлари билан бирга бўлади?
Қалтироқ, юрак уриши, нафас олишнинг бузилиши, кафтларнинг терлаши, ортиқча шошқалоқлик ва ҳаракатчанлик...
Энди ҳаяжонни қандай ҳис қиласиз? Бу нафақат жинсий ҳаяжон, балки кенг маънода - ҳаракатга келмаган ҳиссий импульс.
Қалтироқ, юрак уриши, нафас олишнинг бузилиши, кафтларнинг терлаши, ортиқча шошқалоқлик ва ҳаракатчанлик...
Асосан, ташвиш ва ҳаяжон бир хил, фақат фарқи шундаки, ҳаяжон ёқимли, ташвиш эса ноқулай. Бу ҳаяжоннинг кўламига боғлиқ, одамнинг бир вақтда кўтарадиган ҳаяжон даражаси юқори нуқтага етганда, субъектив равишда ташвиш сифатида ҳис қилинади.
Тасаввур қилинг,
одам туғилади, у билан бирга унинг танада ҳаёт энергияси туғилади, у бир хил, бир рангда, бир ҳидда бўлиб, кимёвий реакциялар метаболизми натижасида ҳужайраларда ҳосил бўлади. Биз тирик эканмиз, у доимо ишлаб чиқилади. Бунинг натижасида биз яшаймиз, мушак толалари қисқаради, нафас оламиз, ҳаракат қиламиз – бирон нарса қиламиз, бирон нарсани ҳис қиламиз, бирон нарсани ўйлаймиз, нерв ҳужайралари бўйлаб импульслар ҳаракат қилади. Буни инсон ичидаги энергия манбаи сифатида тасаввур қилиш мумкин, ундан доимо сув оқаётган манба.
Инсон ҳаёти давомида одамлар билан илиқ ва унчалик ҳам бўлмаган алоқалар содир бўлади, инсон ҳаётий тажрибага эга бўлади ва бу тажриба натижасида энергия бирон бир шаклни қабул қилади ва маълум траектория бўйича оқишни бошлайди. Агар бола хижолат қилса – хижолат бу энергияга шакл беради, қўрқитган бўлса, айблаган бўлса ва ҳоказо...
Бундай тажриба энергиянинг эркин оқишига тўсқинлик қилувчи дамбалар, тўсиқлар, тўғонлар яратади, ички кучланишни йиғади. Бу тўсиқлар инсоннинг ҳаяжонни қабул қилиш ва уни ташвишга айлантириш даражасини белгилайди.
Бундай тажриба менинг бу энергия билан ишлаш ва турли соҳаларда ҳаяжонни ҳис қилиш қобилиятимни шакллантиради, уни ҳислар шаклига киритиш ёки киритмаслик.
Барча ҳислар маданий жиҳатдан ўрганилади, инсон нимани ҳис қилишини билмайди, унга ўргатилгунга қадар. Аввал бошда барча энергия ҳаяжон сифатида ҳис қилинади – буни чақалоқларда кўриш мумкин: улар барча нарсага ҳаяжон билан жавоб берадилар ва фақат кейинроқ ниманидир ажрата бошлайдилар. Амазонкада бир племя бор, уларда хижолат йўқ, уларда бундай сўз йўқ ва улар уни ҳис қилишмайди. Сўзлар бизни шакллантиради, ҳаяжон энергияси билан ишлаш усулимизни шакллантиради.
Вақт ўтиши билан инсонда ҳаяжон билан ишлашнинг одатий усуллари шаклланади, энергия оқаётган каналлар каби. Ва ҳар бир ҳаяжон одатий каналга йўналади. Каналнинг кенглиги энергия билан ишлаш имконини чеклайди ва инсон амалга ошириши мумкин бўлган энергия миқдорини белгилайди.
Инсон қанча катта бўлса, бу каналлар шунча барқарор ва мустаҳкам бўлади – уларни ўзгартириш қийинроқ бўлади. Янги канал яратиш ёки мавжуд канални кенгайтириш учун кўпроқ энергия, кўпроқ ҳаяжон керак бўлади, яъни, кўпроқ ноаниқлик – кўпроқ ташвишга дуч келиш керак бўлади. Бу ташвишни одатдагидан кўпроқ бардош бериш, ундан қочмаслик ва уни атрофдаги дунё ва одамлар билан мулоқотда ҳис қилиш.
Бироқ инсон буни ўзи ёлғиз қила олмайди – унинг ташвиши уни қўрқитади.
Ташвишга энг машҳур ва нотўғри реакция – назорат қилишга уриниш: барча нарсани олдиндан кўриб чиқиш, ҳамма нарсага тайёрланиш, чунки ташвиш ноаниқлик ва маълумотсизлик билан келтирилади. Бундай назорат кўпинча пассив бўлади – ташвишли одам ҳеч нарса қилмайди, аммо имкониятсиз хавфлар ҳақида ўйлайди ва улардан қочиш усулларини излайди.
Ташвишга конструктивроқ реакция – хавфни минимизация қилиш ёки унинг оқибатларини камайтиришга йўналтирилган ҳаракатдир. Ташвиш энергияси сиз қила оладиган ҳамма нарсани қилишда ишончга айланади. Бу ҳам назоратнинг бир тури, аммо хавф билан учрашиш учун янги куч ва қобилиятларга эга бўлиш орқали амалга оширилади, унинг олдини олишга уриниш орқали эмас.
Қалтироқ, юрак уриши, нафас олишнинг бузилиши, кафтларнинг терлаши, ортиқча шошқалоқлик ва ҳаракатчанлик...
Энди ҳаяжонни қандай ҳис қиласиз? Бу нафақат жинсий ҳаяжон, балки кенг маънода - ҳаракатга келмаган ҳиссий импульс.
Қалтироқ, юрак уриши, нафас олишнинг бузилиши, кафтларнинг терлаши, ортиқча шошқалоқлик ва ҳаракатчанлик...
Асосан, ташвиш ва ҳаяжон бир хил, фақат фарқи шундаки, ҳаяжон ёқимли, ташвиш эса ноқулай. Бу ҳаяжоннинг кўламига боғлиқ, одамнинг бир вақтда кўтарадиган ҳаяжон даражаси юқори нуқтага етганда, субъектив равишда ташвиш сифатида ҳис қилинади.
Тасаввур қилинг,
одам туғилади, у билан бирга унинг танада ҳаёт энергияси туғилади, у бир хил, бир рангда, бир ҳидда бўлиб, кимёвий реакциялар метаболизми натижасида ҳужайраларда ҳосил бўлади. Биз тирик эканмиз, у доимо ишлаб чиқилади. Бунинг натижасида биз яшаймиз, мушак толалари қисқаради, нафас оламиз, ҳаракат қиламиз – бирон нарса қиламиз, бирон нарсани ҳис қиламиз, бирон нарсани ўйлаймиз, нерв ҳужайралари бўйлаб импульслар ҳаракат қилади. Буни инсон ичидаги энергия манбаи сифатида тасаввур қилиш мумкин, ундан доимо сув оқаётган манба.
Инсон ҳаёти давомида одамлар билан илиқ ва унчалик ҳам бўлмаган алоқалар содир бўлади, инсон ҳаётий тажрибага эга бўлади ва бу тажриба натижасида энергия бирон бир шаклни қабул қилади ва маълум траектория бўйича оқишни бошлайди. Агар бола хижолат қилса – хижолат бу энергияга шакл беради, қўрқитган бўлса, айблаган бўлса ва ҳоказо...
Бундай тажриба энергиянинг эркин оқишига тўсқинлик қилувчи дамбалар, тўсиқлар, тўғонлар яратади, ички кучланишни йиғади. Бу тўсиқлар инсоннинг ҳаяжонни қабул қилиш ва уни ташвишга айлантириш даражасини белгилайди.
Бундай тажриба менинг бу энергия билан ишлаш ва турли соҳаларда ҳаяжонни ҳис қилиш қобилиятимни шакллантиради, уни ҳислар шаклига киритиш ёки киритмаслик.
Барча ҳислар маданий жиҳатдан ўрганилади, инсон нимани ҳис қилишини билмайди, унга ўргатилгунга қадар. Аввал бошда барча энергия ҳаяжон сифатида ҳис қилинади – буни чақалоқларда кўриш мумкин: улар барча нарсага ҳаяжон билан жавоб берадилар ва фақат кейинроқ ниманидир ажрата бошлайдилар. Амазонкада бир племя бор, уларда хижолат йўқ, уларда бундай сўз йўқ ва улар уни ҳис қилишмайди. Сўзлар бизни шакллантиради, ҳаяжон энергияси билан ишлаш усулимизни шакллантиради.
Вақт ўтиши билан инсонда ҳаяжон билан ишлашнинг одатий усуллари шаклланади, энергия оқаётган каналлар каби. Ва ҳар бир ҳаяжон одатий каналга йўналади. Каналнинг кенглиги энергия билан ишлаш имконини чеклайди ва инсон амалга ошириши мумкин бўлган энергия миқдорини белгилайди.
Инсон қанча катта бўлса, бу каналлар шунча барқарор ва мустаҳкам бўлади – уларни ўзгартириш қийинроқ бўлади. Янги канал яратиш ёки мавжуд канални кенгайтириш учун кўпроқ энергия, кўпроқ ҳаяжон керак бўлади, яъни, кўпроқ ноаниқлик – кўпроқ ташвишга дуч келиш керак бўлади. Бу ташвишни одатдагидан кўпроқ бардош бериш, ундан қочмаслик ва уни атрофдаги дунё ва одамлар билан мулоқотда ҳис қилиш.
Бироқ инсон буни ўзи ёлғиз қила олмайди – унинг ташвиши уни қўрқитади.
Ташвишга энг машҳур ва нотўғри реакция – назорат қилишга уриниш: барча нарсани олдиндан кўриб чиқиш, ҳамма нарсага тайёрланиш, чунки ташвиш ноаниқлик ва маълумотсизлик билан келтирилади. Бундай назорат кўпинча пассив бўлади – ташвишли одам ҳеч нарса қилмайди, аммо имкониятсиз хавфлар ҳақида ўйлайди ва улардан қочиш усулларини излайди.
Ташвишга конструктивроқ реакция – хавфни минимизация қилиш ёки унинг оқибатларини камайтиришга йўналтирилган ҳаракатдир. Ташвиш энергияси сиз қила оладиган ҳамма нарсани қилишда ишончга айланади. Бу ҳам назоратнинг бир тури, аммо хавф билан учрашиш учун янги куч ва қобилиятларга эга бўлиш орқали амалга оширилади, унинг олдини олишга уриниш орқали эмас.